Wat kunnen we verwachten van de volgende NAVO-top in Vilnius?

Nicolas Pierre en Bert De Belder

Elk jaar organiseert de NAVO een top waar alle lidstaten van de organisatie bijeenkomen om de toekomstige strategie te bepalen, samen met een aantal uitgenodigde landen. Dit jaar vindt de topontmoeting op 11 en 12 juli plaats in Vilnius, de hoofdstad van Litouwen. Het is de tweede top sinds de Russische inval in Oekraïne.

De vorige top, in juni 2022 in Madrid, was bijzonder belangrijk omdat er een nieuw “strategisch concept” voor het bondgenootschap werd opgesteld. 

Dit jaar zullen de discussies in Vilnius vooral gaan over militaire uitgaven, hoeveel troepen en materieel in Oost-Europa moeten worden ingezet, en over de relatie Oekraïne-NAVO. 

“Wat we vandaag beslissen, zal het gezicht van de wereld voor de komende decennia veranderen”, waarschuwt Jens Stoltenberg, secretaris-generaal van de NAVO. 

Wat is de NAVO?

De Noord-Atlantische Verdragsorganisatie is een militaire alliantie tussen de Verenigde Staten en bijna alle Europese landen. Ze werd opgericht in 1949 en stelde zich voor als een defensieve alliantie, die alleen dient om haar leden te beschermen.

Vanaf het begin was de prioriteit echter het bevorderen van de economische belangen van de VS. Net na de Tweede Wereldoorlog wilde de Amerikaanse regering haar afzetmarkt uitbreiden om de economie te stimuleren. In 1947 schreef Will Clayton, de onderminister van Economische Zaken van de VS, in een brief aan zijn minister van Buitenlandse Zaken, George Marshall: “We hebben markten nodig, grote afzetmarkten waar we kunnen kopen en verkopen.” 

Door open toegang tot en controle over West-Europa te verschaffen heeft de NAVO het imperialisme van de VS gefaciliteerd. Maar op lange termijn bleek dit onvoldoende om de honger van de Amerikaanse multinationals te stillen. Al in 1989 schreef een Amerikaanse strateeg: “We hebben momenteel niet voldoende militaire macht in de Stille Zuidzee om onze investeringen te beschermen.” 

Natuurlijk kan men zijn eigen grondgebied niet op een puur ‘defensieve’ manier verdedigen. Indien landen hun markten, hun reserves aan goedkope arbeidskrachten, hun grondstoffen en hun zeeroutes ernaartoe willen veroveren en veiligstellen, moeten ze hun vleugels offensief kunnen uitslaan. Desnoods tot aan de andere kant van de wereld.

En in de praktijk is geen enkele van de interventies van de NAVO ooit defensief van aard geweest. De catastrofale resultaten van deze – volgens het internationaal recht vaak illegale – interventies leidden tot de vernietiging van verschillende staten, chaos en miljoenen slachtoffers. 

De ravages die zijn aangericht in Libië (2011), Afghanistan (2001) en voormalig Joegoslavië (1992-1999) zijn slechts enkele voorbeelden die laten zien dat de NAVO allesbehalve defensief is. In werkelijkheid worden de meeste beslissingen over de NAVO-strategie en militaire interventies vanuit Washington genomen, door de Verenigde Staten.

Van de Noord-Atlantische tot de ... Stille Oceaan

Sinds het begin van de oorlog in Oekraïne heeft de NAVO haar ambities gevoelig opgevoerd. Tijdens de top in Madrid in juni 2022 verklaarde ze voor het eerst dat Rusland een “vijand” was en China een “systemische rivaal” – iets wat helemaal past in de “Pivot to Asia”, de strategie van de voormalige president Obama om de vleugels uit te slaan in Azië en de Stille Oceaan. Vreemd, voor een organisatie die, zoals haar naam zelf zegt, beweert zich enkel bezig te houden met de landen rond het noorden van de Atlantische Oceaan...

Het Strategisch Concept dat de NAVO in 2022 besliste te volgen, is een update van de NAVO-strategie in de wereld, waarvan de laatste dateert van de top in Lissabon in 2010. Het doel is van de NAVO een “meer ideologisch, meer politiek, meer geïntegreerd” bondgenootschap te maken.

Concreet wil de nieuwe NAVO in die strategie haar actieterrein vergroten. In plaats van een defensieve alliantie wordt het nu steeds meer gedefinieerd als een ideologische alliantie, met een verhaal over een confrontatie tussen “democratieën en dictaturen”. “Democratieën” zijn de landen die achter Washington staan in hun ambitie om de hele wereld te domineren, en “dictaturen” of “autocratieën” zijn een naam voor al de rest: een overgrote meerderheid van de landen in de wereld die, vanuit zeer verschillende samenlevingsmodellen, niet automatisch meegaan met de Verenigde Staten en hun opties voor partnerschap, maar handel en open relaties willen behouden, in een multipolaire wereld.

De nieuwe strategie betekent ook dat de NAVO haar actieradius vergroot, met een plan om zich om te vormen tot een “mondiale NAVO” (“Global NATO” in het Engels), die zich niet alleen richt op Europa en de Atlantische Oceaan, maar bijvoorbeeld ook de blik richt op China.

Tot slot wil de NAVO steeds meer een “gemeenschappelijk leger” worden in plaats van een verzameling nationale legers.

Meer en meer geld voor oorlog ...

In 2014 heeft de NAVO zich tot doel gesteld dat alle lidstaten 2% van hun bbp (de totale rijkdom die in een jaar in een land wordt geproduceerd) aan militaire uitgaven besteden. Zeer weinig Europese landen bereikten dat percentage en de bevolkingen van die landen weigerden zoveel geld uit te geven aan bewapening terwijl er volop een sociale en een ecologische crisis woedt. 

Maar vandaag heeft de NAVO met de oorlog in Oekraïne een uitstekende gelegenheid gevonden om een “shockstrategie” toe te passen op haar lidstaten. Of, zoals Jens Stoltenberg het zegt: “In Vilnius verwacht ik dat de NAVO-bondgenoten zich ambitieuzer engageren voor defensie-uitgaven. De 2% van het bbp voor defensie moet een ondergrens zijn, geen plafond.” 

Voor België betekent de stap naar 2% van het bbp heel concreet een verhoging van de militaire uitgaven met 4 miljard euro per jaar. Dat bedrag komt overeen met zowat de helft van het budget voor kinderbijslag in ons land. 

Je kunt een euro maar één keer uitgeven. Als we het militaire budget met 4 miljard verhogen, waar gaan we dan bezuinigen? Op gezondheidszorg? Op onderwijs? Op renovatie van gebouwen? Op de pensioenen?

Sindsdien heeft de NAVO, en de Verenigde Staten in het bijzonder, herhaaldelijk druk uitgeoefend op de Europeanen om steeds meer geld uit te geven aan het leger, en natuurlijk vooral om... materieel uit de VS te kopen.

... en wapenmultinationals uit de VS

De Verenigde Staten zijn veruit de grootste wapenexporteur ter wereld (40% van de wereldwijde export) en hebben het grootste militaire budget wereldwijd (877 miljard dollar in 2022). 

De wapenindustrie is enorm groot in de Verenigde Staten. Ze financiert lobbygroepen, denktanks en verkiezingscampagnes. Ze gebruikt de NAVO ook om haar marktaandeel in het buitenland te vergroten. Door de oorlog in Oekraïne raakte het orderboekje van sommige wapenbedrijven gevuld als nooit tevoren. Het SIPRI, het gerenommeerde Zweedse instituut voor vredesonderzoek, stelt dat de import van zware wapens zoals tanks, gevechtsvliegtuigen en onderzeeërs, binnen de NAVO-lidstaten met 65% gestegen ten opzichte van de voorgaande vijf jaar.

Als de NAVO het dus heeft over een betere “integratie” in het kader van haar streven naar een gemeenschappelijk leger, moet je weten dat de militaire uitrusting van elk leger dat lid is van de alliantie niet noodzakelijkerwijs goed is afgestemd op dat van de anderen. Raket- of communicatiesystemen moeten bijvoorbeeld specifiek worden ontworpen om effectief samen te functioneren. Nationale legers “integreren” betekent in de praktijk dus dat elk land hetzelfde materiaal moet kopen.

Dat is de belangrijkste economische uitdaging voor de Verenigde Staten: alle landen zover krijgen dat ze “zich binnen de NAVO integreren” en dus militair materieel aankopen in de VS. In mindere mate proberen andere militaire industrieën, waaronder de Franse, een deel van de markt te veroveren, wat regelmatig spanningen veroorzaakt tussen Frankrijk en de Verenigde Staten. De beslissing van België om nieuwe F-35-gevechtsvliegtuigen aan te kopen in de VS in plaats van in Frankrijk is daarvan een goed voorbeeld. 

Versterking van de troepen in Europa

Sinds de uitbreiding van de NAVO met veel Oost-Europese landen is het aantal militaire basissen, gestationeerde soldaten en opgeslagen raketten alleen maar toegenomen. Sinds de brute inval van Rusland in Oekraïne in februari 2022 heeft de NAVO de “oostelijke flank van het bondgenootschap” verder versterkt, met indrukwekkende aantallen: 40.000 soldaten in een Rapid Reaction Force, de oprichting van verschillende extra basissen en een troepenmacht van 300.000 “snel inzetbare” soldaten aan de grens met Rusland. Het aantal Amerikaanse soldaten op het hele Europese continent is gestegen tot 100.000. 

Naast meer soldaten en meer materiaal wil de NAVO ook steeds meer militaire oefeningen organiseren, specifiek als voorbereiding op een oorlogsscenario tussen de NAVO en Rusland. Een paar weken voor de top in Vilnius organiseerde de NAVO met Operation Air Defender 2023 de grootste militaire luchtoefening in de geschiedenis, met meer dan 250 vliegtuigen en 10.000 manschappen.

Deze wijdverspreide overbewapening, geconcentreerd aan de oostgrens van de NAVO en onder leiding van de VS, werd door de Amerikaanse president Joe Biden expliciet voorgesteld als de “NAVO-isering van Europa”. Zo zie je hoe de oorlog in Oekraïne door de VS wordt aangegrepen om hun aanwezigheid en militaire controle in Europa te versterken, en zo hun militaire superioriteit, politieke macht en marktaandeel te vergroten.

De NAVO in Oekraïne of Oekraïne in de NAVO?

Naast de militaire budgetten en de versterking van de oostgrens is er nog een derde belangrijke gespreksonderwerp op de topontmoeting: de relatie met Oekraïne. Het vooruitzicht dat Oekraïne lid zou worden van de NAVO was een van de belangrijkste redenen voor Poetin om in februari 2022 het land illegaal binnen te vallen. Sinds 2008 heeft Oekraïne het statuut van kandidaat-lidstaat en is er “toekomstig lidmaatschap” beloofd zonder duidelijke voorwaarden of agenda.

Sinds 2014 – en de openlijk door het Westen gesteunde Maidanprotesten in Kiev en het aantreden van een pro-westers regime – en de daaropvolgende burgeroorlog in Oost-Oekraïne, hebben verschillende westelijke NAVO-lidstaten hun partnerschap met Oekraïne versterkt (door materieel te sturen, militair personeel op te leiden, enzovoort). Veel commentatoren zeggen dan ook: “Oekraïne zit niet in de NAVO, maar de NAVO zit in Oekraïne.”

Zoals we hebben gezien, zijn de wapenleveringen door de NAVO-landen sinds februari 2022 aanzienlijk toegenomen: voor meer dan 33 miljard dollar in 2022 en voor meer dan 52 miljard dollar in totaal sinds de invasie. Daarnaast werden duizenden Oekraïense soldaten in het buitenland opgeleid, in NAVO-lidstaten.

Maar Oekraïne kan niet zo maar bij de NAVO aansluiten. Artikel 5 van het Verdrag verplicht alle lidstaten om een lid dat wordt aangevallen te verdedigen. Dit zou betekenen dat de NAVO officieel en rechtstreeks in oorlog is met Rusland, wat niemand kan aanvaarden.

Interne meningsverschillen

Zolang de oorlog tussen Oekraïne en Rusland voortduurt, lijkt een echt NAVO-lidmaatschap extreem gevaarlijk en zelfs niet gewenst door de Verenigde Staten. Andere landen, geleid door nationalistische en oorlogszuchtige regeringen, zoals de Baltische staten (Estland, Litouwen, Letland) en Polen, dringen aan op snelle integratie, zelfs als dat betekent dat het conflict verergert.

Sommige landen tonen zich voorzichtiger. Dat lijkt vooral het geval bij Frankrijk en Duitsland. Die landen weigeren andere NAVO-leden direct bij het conflict te betrekken. De Verenigde Staten daarentegen willen geen directe confrontatie met Rusland riskeren, maar staan positief tegenover militaire en economische samenwerking met het Oekraïense leger. Die vervult voor de Verenigde Staten een essentiële rol: Rusland verzwakken.

Maar volgens Jens Stoltenberg “zijn alle bondgenoten het erover eens dat de deur naar de NAVO openstaat, dat Oekraïne lid zal worden van de organisatie en dat deze beslissing uitsluitend toebehoort aan Oekraïne en de lidstaten van de NAVO”. 

Ondertussen “werkt de NAVO aan een zwaar gefinancierd meerjarenprogramma (men spreekt over tien jaar, n.v.d.r.), en aan de oprichting van een NAVO-Oekraïense Raad”, wat kan worden opgevat als een manier voor Oekraïne om lid te zijn zonder het daadwerkelijk te zijn.

Washington en de NAVO blijven daarom aansturen op militaire escalatie in het conflict. Het is een doodlopend spoor, een weg die alleen maar zal leiden tot meer verwoesting, meer doden, meer gewonden, meer vluchtelingen – kortom, tot meer menselijke ellende. Om een einde te maken aan de oorlog en het catastrofale scenario van escalatie te vermijden – wat zelfs tot een nucleaire aanval zou kunnen leiden – bestaat de oplossing er niet in meer wapens te vergaren, meer landen erbij te betrekken en te weigeren een compromis te sluiten.

Wie vrede wil, bereidt ... de vrede voor

Er bestaat wel degelijk een alternatieve oplossing: een de-escalatiepad dat het tegenovergestelde doet van meer oorlog stoken, en dat vrede brengt. Een onderhandeld akkoord is de enige manier om een einde te maken aan de moorddadige escalatie, de slachtpartijen en de schendingen van het internationaal recht. 

Veel landen over de hele wereld roepen op tot een onderhandelde oplossing. Verschillende landen, waaronder Indonesië, China, Zuid-Afrika en Brazilië, hebben vredesplannen voorgesteld of zijn als gastheer opgetreden bij onderhandelingen. Turkije en Israël speelden de afgelopen maanden ook een bemiddelende rol.

Half juni bracht een delegatie van Afrikaanse regeringsvertegenwoordigers (uit Zuid-Afrika, Zambia, Egypte, Senegal, Congo-Brazzaville, de Comoren en Oeganda) een bezoek aan Kiev en Moskou, in een poging om de dialoog te hervatten. De Braziliaanse president Lula is ook zeer actief in bemiddelingspogingen tussen Oekraïne en Rusland. Tot nu toe kregen ze geen steun van Europa of België in deze onderhandelingsstrategie.

Tijdens de eerste helft van 2024 zal België het voorzitterschap van de Raad van de Europese Unie waarnemen. Dat is een belangrijke kans om een meer ambitieuze en mobilisatie voor vrede op te bouwen in Europa en België. 

Onlangs werden twee brede oproepen voor een onderhandelde oplossing uitgeschreven en naar politieke kopstukken en de publieke opinie gestuurd. Het was een initiatief van een groot aantal vredesbewegingen, vakbonden, ngo’s, academici en andere bekende personen. De eerste werd gelanceerd tijdens een Top voor Vrede in Oekraïne die begin juni in Wenen werd gehouden, de tweede door het Belgische platform Europe for Peace & Solidarity. Onze regering moet dringend naar hen luisteren, en zich aansluiten bij de vredesbewegingen en landen uit het Zuiden die oproepen tot een beëindiging van het conflict door middel van een staakt-het-vuren, dialoog en een onderhandelde oplossing op basis van het internationaal recht.