Waarom blijven de Verenigde Staten pal achter Israël staan?

Het lijkt wel of de VS Israël altijd in bescherming neemt. Sterker nog, het is ook nog eens de belangrijkste wapenleverancier. Waarom steunt de VS Israël zo door dik en dun?

West-Azië of Midden-Oosten?

Israël ligt pal in West-Azië. Meestal noemen we die regio het Midden-Oosten, en dat zegt al veel over het historische en strategische belang ervan. Het Midden-Oosten kwam immers aan die naam omdat het op de handelsroute ligt tussen West-Europa en de voormalige kolonies in ‘het Oosten’, vooral India.

De regio is nog altijd een belangrijke handelsroute. Denk maar aan het Suezkanaal dat de Rode Zee verbindt met de Middellandse Zee. Twaalf percent van de wereldhandel passeert door dat ene kanaal. Het belang ervan werd overduidelijk toen het vastgelopen vrachtschip Ever Given in 2021 de doorvaart er een week belemmerde, met een enorm impact op de wereldeconomie tot gevolg.

Maar de regio is daarnaast ook van belang omdat hij meer dan de helft van de wereldwijde olie- en gasreserves herbergt. Sinds de 19de eeuw zijn deze brandstoffen een belangrijke bron van rijkdom in de kapitalistische wereldeconomie.

Voor de VS, de belangrijkste supermacht sinds de Tweede Wereldoorlog, zijn de olie- en gasvelden van het Midden-Oosten dus van bijzonder belang. In de eerste plaats is de controle van de olieproductie een manier om de prijzen op de wereldmarkt te kunnen beïnvloeden. Stabiele prijzen zijn belangrijk, onder andere omdat de VS zelf een belangrijke olieproducent is.

Een supermacht als de VS denkt echter niet enkel aan de economische belangen. Er zijn ook strategische overwegingen.

Al sinds de Koude Oorlog wil de VS de controle over de olie om de concurrenten de loef af te steken. De Amerikaanse inlichtingendienst CIA had het over de ‘Oil denial policy’, macht uitoefenen door ervoor te zorgen dat de concurrenten niet aan de olie kunnen. Dezelfde logica is vandaag nog van belang. De huidige opkomende concurrent is China. De grootste groei in de vraag naar energie komt uit Oost-Azië. Dat verklaart ook waarom de VS koste wat het kost de controle wil houden over de regio.

Een regionale troefkaart

Om controle te verwerven over de olie had de VS al sinds de jaren 1930 een hechte band opgebouwd met de dictatuur van de koninklijke familie Saud in Saoedi-Arabië. In 1953 werd ook Iran een belangrijke steunpilaar nadat de VS er de sjah aan de macht bracht met een staatsgreep tegen de democratisch verkozen regering.

De wereld was toen in de ban van de dekolonisatie en ook de Arabische wereld snakte naar onafhankelijkheid en ontvoogding. Het Arabisch nationalisme maakte onder andere opgang in Egypte onder toenmalig president Abdel Nasser. Hij koos voor een onafhankelijke koers en zette zich af tegen de dominantie van het Westen. Toen hij in 1956 besliste om het Suezkanaal te nationaliseren, overtuigde Israël Frankrijk en Groot-Brittannië om samen ten strijd te trekken tegen Egypte.

De VS zag dat niet zitten omdat het vreesde dat die vijandelijkheden de Arabische landen in de armen van de Sovjet-Unie zouden duwen. Washington dwong hen om het offensief af te blazen en op hun stappen terug te keren.

Dat incident maakte duidelijk dat Israël politiek en militair een sleutelrol begon te spelen in de regio en dat de hoogdagen van de Europese grootmachten in het Midden-Oosten voorbij waren. De VS ging het land meer en meer als een regionale troefkaart beschouwen.

In die periode prijst de Israëlische krant Haaretz het land aan als ‘een waakhond voor de westerse machten’ die ‘stabiliteit en evenwicht in de regio kan brengen’.

“Er is geen gevaar dat Israël enige agressie zou vertonen tegen de Arabische buren indien dat tegen de belangen van de VS en Groot-Brittannië zou ingaan,” schrijft de krant, “Maar die zouden wel op Israël kunnen rekenen om één of meerdere van die buurlanden te straffen indien ze tegen de belangen van het Westen zouden ingaan.”¹

De Zesdaagse Oorlog van 1967 wordt een nieuw keerpunt. Israël slaagt erin om de Arabische buurlanden een verpletterende nederlaag toe te dienen. De New York Times schrijft dat het succes te danken is aan de inlichtingen die het kreeg van de VS en besluit dat Israël inmiddels de 51ste staat van de Verenigde Staten van Amerika geworden was.²

Het belang van Israël voor de VS is sindsdien enkel toegenomen.

In 1979 verliest de VS een van die steunpilaren in de regio als de sjah van Iran wordt omvergeworpen. De Amerikaanse president Ronald Reagan windt daar geen doekjes om als hij enkele maanden later in de Washington Post verklaart: “Onze eigen positie zou zwakker zijn zonder de politieke en militaire voordelen die Israël ons biedt. (…) Het wegvallen van Iran heeft de waarde van Israël nog vergroot als misschien wel de enige strategische troef in de regio waarop de Verenigde Staten nog echt kan vertrouwen.”³

De relatie tussen beide kan sindsdien niet meer stuk en uit zich vooral in intense militaire samenwerking en steun. Sinds zijn ontstaan gaf de VS aan Israël meer dan 263 miljard dollar voor de oorlogskas. In 2016 ondertekende de Amerikaanse president Obama nog een belofte voor 38 miljard dollar steun voor de Israëlische oorlogsmachine over 10 jaar, bijna 4 miljard per jaar.

Een koloniale apartheidsstaat

1948 was het jaar van de Nakba in Palestina, het jaar waarin 750.000 Palestijnen verdreven werden. Het was ook het jaar waarin in Zuid-Afrika de apartheid werd ingevoerd als overheidsbeleid. De witte afstammelingen van Europese kolonisten, die cultureel en economisch verbonden waren met Europa, voerden een segregatie in om hun macht te bestendigen. Daarmee dienden ze niet alleen hun eigen belangen, maar ook die van het westerse imperialisme. Groot-Brittannië had het land dan wel onafhankelijkheid moeten toestaan, maar het wilde zijn bron van diamant, goud en andere mineralen niet zomaar opgeven.

De lokale machthebbers vormden een hechte gemeenschap die zich bedreigd voelde door de meerderheid van andere bevolkingsgroepen. Enkel door middel van geweld en repressie kon ze haar macht bestendigen.

Dat gold niet alleen op binnenlands vlak. De Zuid-Afrikaanse staat leefde in bijna constant conflict met de buurlanden. Dat alles kwam de vroegere koloniale mogendheden goed uit want het liet hen toe om via de witte Zuid-Afrikaanse elite een invloed te blijven uitoefenen op geheel zuidelijk Afrika. Het land was gedurende de Koude Oorlog in een bijna permanente staat van oorlog met buurlanden Angola en Namibië. Het ondernam ook gewapende acties en geheime operaties in andere buurlanden als Zambia en Rhodesië, het huidige Zimbabwe. Het Zuid-Afrikaanse leger en het binnenlandse repressieapparaat kon daarvoor rekenen op wapens en militaire steun vanuit de VS.

Zuid-Afrika en Israël waren in die tijd ook zeer dichte bondgenoten die zelfs samenwerkten aan de ontwikkeling van atoombommen. Dat beide landen het zo goed met elkaar konden vinden mag niet verwonderen. Ook Israël ontstond als een land van kolonisten in een ‘vreemde’ omgeving. Het is een staat zonder grondwet en dus ook zonder grondwettelijk vastgelegde grenzen. Officieel is Israël de staat van alle joden, waar ook ter wereld en dus ook van degene die niet van plan zijn om er ooit te gaan wonen.

Dat onderscheid legt ook de basis van wat men de Israëlische vorm van apartheid noemt: Er is enerzijds het staatsburgerschap en anderzijds de nationaliteit.

Palestijnen die er al woonden, worden erkend als staatsburgers maar ze kunnen niet de nationaliteit krijgen. Dat is enkel aan joden voorbehouden. Alle joden die zich in Israël willen vestigen kunnen zeer eenvoudig ook het staatsburgerschap krijgen.

Op die manier ontstond dus een staat met een structureel onderscheid tussen eersterangs- en tweederangsburgers. Vandaar dat mensenrechtenorganisaties het over apartheid hebben. De Israëlische premier Netanyahu verwoordt het zo: “Israël is niet de staat van alle burgers (…) maar de natie-staat van het joodse volk en enkel van hen.”

Net zoals in Zuid-Afrika is Israël dus een staat van kolonisten die georganiseerd is op basis van religieuze/culturele apartheid. Bovendien voelt de dominante groep zich continu bedreigd door de Palestijnen en de buurlanden. Net zoals in Zuid-Afrika, creëert dat een ideale hefboom voor een supermacht om er de regio mee te overheersen.

De kracht van die hefboom schuilt in een zeer gemilitariseerde samenleving. Het IDF, de Israel Defense Force, speelt een grote rol in het leven van alle burgers. Met ongeveer 180.000 beroepssoldaten geeft het werk aan 4,4% van de beroepsbevolking. Daarmee staat het land in de top 10 van de wereld.

Bovendien moet elke Israëlische jongere van joodse oorsprong van 18 jaar een dienstplicht vervullen van 32 maanden voor jongens en 24 maanden voor meisjes. Na de verplichte legerdienst worden ze ingedeeld bij de reservisten. Tot hun veertigste verjaardag kunnen ze nog opgeroepen worden wanneer dat nodig is. Na 7 oktober werden meer dan 360.000 reservisten opgeroepen, meer dan 8% van de beroepsbevolking.

Het land komt op nummer 15 in de lijst van de landen die het meest uitgeven aan defensie, zo’n 23,4 miljard dollar per jaar. In vergelijking met de grootte van hun economie staan ze met bijna 5% van het bruto binnenlands product zelfs nog boven de VS. Bijzonder is natuurlijk dat dit enorme defensiebudget voor 18% gefinancierd wordt door een ander land, de Verenigde Staten.

De Israëlische wapenindustrie is een van de sleutelsectoren van de economie en wordt gedomineerd door drie bedrijven, waarvan twee staatsbedrijven. De laatste jaren wordt bewust ook geïnvesteerd in kleinere start-ups in functie van innovatie, in nauwe samenwerking met de VS.

Ook dat betekent een meerwaarde voor Washington. Wat nu getest wordt in Gaza, kan de VS later toepassen in andere oorlogsgebieden. Of zoals een expert van de Amerikaanse denktank Foundation for Defense of Democracies het stelt: “Israël wordt omringd door vijanden die regelmatig aanvallen. Gebruik van bepaalde toepassingen uitstellen kan voor Israëli’s het verschil maken tussen leven en dood. Die realiteit heeft het Israëlische militaire establishment begiftigd met de wendbaarheid waar de Verenigde Staten zijn voordeel mee kan doen in de confrontatie met de toenemende bedreiging van China.”⁴

Veranderende wereldverhoudingen

Momenteel kijkt de VS inderdaad in de eerste plaats naar het Oosten en ziet het de opkomst van China als een bedreiging. Dat maakt de regio van het Midden-Oosten er niet minder strategisch om. Indirect geeft de controle over de olie ook macht over Europa en Azië, die zich ook daar bevoorraden.

Hetzelfde geldt voor de controle over het Suezkanaal en het Midden-Oosten als handelsroute tussen Azië en Europa. Ook op dat vlak wil de VS in de eerste plaats China dwarsbomen. Zo is China in het kader van de ‘nieuwe zijderoute’ over de hele wereld nieuwe handelsroutes aan het ontwikkelen en sloot het in dat kader partnerschappen met twaalf Arabische landen en de Arabische liga.

De VS probeerde deze ontwikkelingen te dwarsbomen door gelijkaardige samenwerkingsakkoorden op te zetten. In 2020 slaagde de VS onder president Trump erin om Israël, Bahrein en de Verenigde Arabische Emiraten rond de tafel te krijgen en de zogenaamde Abraham-akkoorden te ondertekenen. Soedan en Marokko sloten zich daar later bij aan. Ook de relaties tussen Israël en Saoedi-Arabië evolueren. Het lijkt wel alsof de Arabische landen langzaam op weg zijn om Israël als een ‘normaal land’ in hun midden te aanvaarden.

De VS lanceert ook een samenwerkingsproject voor handel en investeringen die het Midden-Oosten enerzijds verbindt met India en anderzijds met Europa. In 2021 werd de I2U2-groep opgericht, die bestaat uit de VS, Israël, de Verenigde Arabische Emiraten en India. Bedoeling is om op verschillende domeinen samen te werken, met kapitaal uit de private sector.

I2U2 legde de basis voor nog een belangrijker project, de India-Middle East Europe Economic Corridor (IMEC) kreeg de medewerking van de Verenigde Arabische Emiraten, Saoedi-Arabië, Jordanië en Israël.

De Israëlische premier Netanyahu heeft het over “het grootste samenwerkingsproject in de geschiedenis”. Voor Ursula Von der Leyen, voorzitster van de Europese Commissie, gaat het over een “groene en digitale brug tussen continenten en beschavingen.”

Recente ontwikkelingen baren de VS echter wel opnieuw zorgen. Saoedi-Arabië, al sinds de jaren 1930 een trouwe bondgenoot, wil tegenwoordig op verschillende paarden wedden en speelt de grootmachten tegen elkaar uit. In 2022, nadat Rusland Oekraïne was binnengevallen, besliste Saoedi-Arabië om de olieproductie te beperken zodat de olieprijzen op de wereldmarkt stegen. Dat was eigenlijk een cadeau voor Rusland, dat dankzij zijn olie-export de oorlog kan financieren.

De grootste verrassing kwam echter enkele maanden later, in maart 2023, toen Saoedi-Arabië en Iran een akkoord bekendmaakten dat ze met de hulp van China gesloten hadden. Ze zouden opnieuw diplomatieke relaties aanknopen en wilden de strijdbijl begraven. Als klap op de vuurpijl werd in augustus bekendgemaakt dat Saoedi-Arabië vanaf 2024 deel zou uitmaken van de BRICS+, het samenwerkingsverband van Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika dat nu wordt uitgebreid met vijf andere landen, allemaal uit de regio: naast Saoedi-Arabië zijn dat Egypte, Ethiopië, Iran en de Verenigde Arabische Emiraten.

Opnieuw zijn de wereldverhoudingen aan het schuiven gegaan. Zelfs landen als Saoedi-Arabië willen af van de exclusieve relaties met het Westen. Daarbij laten ze de taboes vallen en zien ze er geen graten in om ook zaken te doen met de vijanden van de VS zoals Rusland, China en Iran.

Toenemende isolatie

Gedurende die hele periode bleef het speciale bondgenootschap tussen de VS en Israël overeind. Dat betekent niet dat Tel Aviv altijd blindelings Washington volgde. De lokale machthebbers hebben ook hun eigenbelang. De ene Israëlische regering is al extremer dan de andere. Maar door de band genomen vinden beide partners elkaar wel in gedeelde belangen.

De constante blijft dat Israël niet kan overleven zonder de financiële en politieke steun uit Washington en dat de VS hun lokale steunpilaar nodig hebben om hun belangen te verdedigen in de regio. Dat laatste is meer dan ooit het geval nu andere bondgenoten in de regio zich onafhankelijker beginnen op te stellen. Nu de wereldverhoudingen weer gaan schuiven, grijpen de VS terug naar de zekerheid die de band met het koloniale Israël kan bieden. Vandaar dus dat Netanyahu nu kan rekenen op de niet aflatende steun uit Washington.

De landen van het Zuiden bekijken de oorlog in Gaza niet als een lokaal conflict. Zij zien wel degelijk de bredere context.

Dat begint ook bij ons meer en meer door te dringen. Het Britse zakenblad The Economist schreef op 16 december over het gevaar voor de wereldeconomie nu de grote containergiganten hun schepen tijdelijk niet meer langs het Suezkanaal durven te laten varen. Wat in het Midden-Oosten gebeurt, kan je nu eenmaal niet los zien van de internationale machtsverhoudingen en de belangen van de grootmachten, de VS op kop.

Om de oorlog te stoppen moeten we dus ook druk zetten op Washington. Israël kan de oorlog noch de bezetting verderzetten zonder de steun van de VS. De Amerikaanse president Joe Biden kan dan wel doen alsof hij geeft om de vrede en de mensenrechten, maar als hij het echt zou willen, zou er vlug een einde kunnen komen aan het lijden van de Palestijnen.

Het kan dan wel lijken of het brutale geweld succesvol is en Israël aan een overwinning helpt maar niets is minder waar. De as Israël-VS staat juist steeds meer geïsoleerd op het wereldtoneel. Dat zien we niet alleen in de wereldwijde straatprotesten maar ook in de politieke afkeuring die de oorlog krijgt van de Arabische buren en de overgrote meerderheid van de landen van het Zuiden. Niet toevallig met Zuid-Afrika op kop.

1  Ha’aretz, 30 september 1951. Geciteerd in Phil Marshall, Intifada: Zionism, imperialism and Palestinian resistance (Bookmarks, London 1989) p. 77.

2  https://www.nytimes.com/1971/06/05/archives/israel-the-51st-state.html 

3  Geciteerd in Phil Marshall, Intifada: Zionism, imperialism and Palestinian resistance (Bookmarks, London 1989) p. 89.

4  https://breakingdefense.com/2023/07/how-israels-military-is-prioritizing-dual-use-start-ups-to-accelerate-defense-tech/