Portugal bewijst dat het kan: Brussels Airlines nationaliseren is haalbaar en noodzakelijk

Sander Vandecapelle en Maria Vindevoghel

In plaats van te buigen voor de eisen die de privéaandeelhouders stelden, heeft de Portugese overheid beslist de controle over de grootse Europese luchtvaartmaatschappij van het land weer zelf in handen te nemen. Die was in het verleden onder druk van de Europese Unie en het IMF geprivatiseerd.

Dit voorbeeld bewijst dat het mogelijk is een luchtvaartmaatschappij te nationaliseren. Het toont ook aan dat het kan zonder aan de commerciële overeenkomsten te tornen. De nationalisatie van TAP verandert niets aan de deelname aan de groep Star Alliance, waar ook Brussels Airlines toe behoort.

TAP Air Portugal, een essentieel bedrijf voor de bevolking en de economie van Portugal

TAP Air Portugal is de grootste luchtvaartmaatschappij van Portugal en is net als Brussels Airlines bij ons van groot belang voor de bevolking en de economie van het land. Portugal heeft belangrijke culturele, sociale en economische banden met Latijns-Amerika en daarom onderhoudt het veel langeafstandslijnen naar die landen, maar ook naar verschillende landen in Afrika waarmee Portugal eveneens historische banden heeft: Angola, Mozambique, Kaapverdië, Guinee Bissau. Daarnaast moet Portugal ook zorgen voor verbindingen naar de eilanden die deel uitmaken van het Portugese grondgebied: de Azoren en Madeira. De Portugese economie steunt sterk op het toerisme. Goede luchtvaartverbindingen zijn dus essentieel. Daarom heeft TAP Air Portugal een vloot van bijna 90 vliegtuigen en 10.000 werknemers. Ter vergelijking, Brussels Airlines heeft 50 vliegtuigen en stelt 4000 mensen tewerk. Net zoals Brussels Airlines is TAP Air Portugal lid van Star Alliance, een groep luchtvaartmaatschappijen die in Europa geleid wordt door Lufthansa.

De verplichte privatisering door het IMF en de Europese Unie

TAP Air Portugal was in handen van de Portugese staat en boekte jarenlang winst. Toch verplichtten de Europese Unie en het IMF in 2012 om de maatschappij te privatiseren. Dat was een van de voorwaarden om een lening te krijgen van 87 miljard euro (die de Portugese overheid nodig had na de eurocrisis).

Dat strookt nu eenmaal met de plannen voor structurele hervormingen die die instellingen opleggen: in ruil voor “subsidies” (meestal leningen die terugbetaald moeten worden) moeten de lidstaten instemmen met besparingsmaatregelen en moeten ze publieke goederen en overheidsbedrijven privatiseren. We weten welke catastrofale gevolgen dat beleid heeft gehad in Afrika en Latijns-Amerika, en heel recent ook in Griekenland.

Portugal had in die tijd een rechtse regering. Die ging akkoord met de voorwaarden voor het hulpplan en privatiseerde TAP Air Portugal in 2015. 61 % van de aandelen van de maatschappij werden verkocht aan privé-investeerders, de rest van de overheidsaandelen zou in 2018 verkocht worden.

De werknemers van de luchtvaartmaatschappij hadden zich nochtans hevig tegen de privatisering verzet. Ze staakten meer dan een week en hielden al die tijd de hele vloot aan de grond.
Om de maatschappij te privatiseren had de regering ook een arrest van het hoogste administratieve gerechtshof van Portugal naast zich neergelegd, een arrest dat de verkoop tegenhield.
De staat wordt weer meerderheidsaandeelhouder in ruil voor een hulpplan

Toen de maatschappij een overheidsbedrijf was, was ze rendabel maar in privéhanden stapelden de schulden zich op. Nadat de maatschappij in 2012 aan investeerders was verkocht, ontbrak het aan goed doordacht beleid.

De socialistische regering die in 2016 aan de macht kwam (met de steun van de communisten en de groenen) heeft de privatisering van TAP Air Portugal meteen teruggedraaid. Ze annuleerde de plannen om de resterende overheidsaandelen in 2018 te verkopen en verwierf de controle over 50 % van het kapitaal van de maatschappij in ruil voor financiële hulp. Maar die halve nationalisering was niet genoeg. De directie werd nog altijd gedomineerd door privéaandeelhouders en de verliezen bleven zich opstapelen.

Overeenkomsten tussen TAP Air Portugal en Brussels Airlines

Zoals de hele luchtvaartsector kent TAP Air Portugal grote financiële moeilijkheden als gevolg van de coronacrisis. Net als bij Brussels Airlines maakte het chaotische beheer van de jaren ervoor de situatie van de Portugese luchtvaartmaatschappij nog erger.

Daarom heeft de Portugese staat met de privéaandeelhouders van de maatschappij onderhandelingen opgestart over een steunplan in de vorm van een lening van 1,2 miljard euro. Er moest dringend iets gebeuren. Toch weigerden de privéaandeelhouders in te stemmen met de voorwaarden die de regering stelde: de grote luchtvaartactiviteit in Lissabon moest verzekerd blijven, net zoals de Europese en internationale vluchten die essentieel waren voor het sociale en economische leven van het land.

Ook op dat vlak zijn er grote gelijkenissen met de situatie van Brussels Airlines vandaag: hoe garandeer je de toekomst van een luchtvaartmaatschappij in privéhanden en hoe leg je voorwaarden op voor het behoud van de activiteit?

Omdat de privéaandeelhouders van TAP Air Portugal halsstarrig weigerden, heeft de Portugese regering een drastische beslissing genomen: ze heeft de maatschappij opnieuw onder publieke controle gebracht. Met een kapitaalinjectie van 55 miljoen euro is ze opnieuw meerderheidsaandeelhouder geworden, met 72 % van de aandelen. Zo kan de Portugese staat beslissen over de toekomst van de maatschappij en van nabij volgen wat er met de overheidslening van 1,2 miljard euro gebeurt. De regering nam meteen ook nog een andere beslissing: de algemeen directeur, aangesteld door de privéaandeelhouders, werd ontslagen.

De Portugese regering verdedigde die beslissing als volgt: “TAP Air Portugal is van enorm strategisch belang voor het land. TAP staat op de rand van het bankroet en voor Portugal zou de ondergang van die maatschappij een economische ramp zijn.” Ook daar kun je een parallel trekken met de situatie in België: hoe kun je de toekomst van Brussels Airlines, de motor van Brussels Airport, de tweede economische groeipool van België, overlaten aan privéaandeelhouders?

De nationalisering van Brussels Airlines, een realistische en noodzakelijke optie

Portugal bewijst dat het kan. Het is perfect haalbaar om in Europa een luchtvaartmaatschappij opnieuw onder staatscontrole te plaatsen. Ook andere lidstaten kiezen ervoor, zoals Italië met Alitalia. Ook de Finse en de Roemeense regering, respectievelijk meerderheidsaandeelhouder van Finnair en TAROM, hebben beslist om in het kader van steunplannen hun aandeel te behouden in hun luchtvaartmaatschappij. In Europa zijn nog meer maatschappijen waarvan de overheid meerderheidsaandeelhouder is.

Lijst van Europese luchtvaartmaatschappijen waarvan de overheid hoofdaandeelhouder is

De Portugese staat nam de controle weer in handen en bewijst bovendien dat je een bedrijf kunt nationaliseren zonder de commerciële overeenkomsten in het gedrang te brengen. TAP Air Portugal blijft deel uitmaken van Star Alliance, daar bestaat geen twijfel over. Net zoals het Afrikaanse netwerk van Brussels Airlines, dat van strategisch belang is voor de alliantie die geleid wordt door Lufthansa, kan Star Alliance ook niet zonder de vluchten van de TAP Air Portugal naar Latijns-Amerika en Afrika. De gevolgen van een nationalisering van Brussels Airlines zouden ongetwijfeld heel vergelijkbaar zijn. Ze zouden de integratie van de Belgische luchtvaartmaatschappij in het internationale netwerk Star Alliance niet in gevaar brengen.

Wat de Portugese regering zegt, klopt. De publieke controle opnieuw bij de overheid leggen is de enige manier om niet te buigen voor de dictaten van de privéaandeelhouders en de luchtvaartsector en de sociale, culturele en economische activiteiten die ermee gepaard gaan een toekomst te bieden. De situatie in België is identiek: het herstructureringsplan aanvaarden dat Lufthansa aan Brussels Airlines oplegt, betekent dat een groot deel van de tewerkstelling en van de luchtvaartactiviteiten die essentieel zijn voor de Belgische bevolking zullen verdwijnen, met als verklaring dat het bedrijf onmiddellijk weer rendabel moet zijn voor de privéaandeelhouders.

Nationaliseren in het belang van de werkgelegenheid en het klimaat

Toegegeven, nationaliseren is geen wondermiddel. Meteen rijst de vraag welk beleid de staat zal voeren als ze eigenaar is. Daarom wil de Europese Unie enkel toestaan dat de overheid de controle over luchtvaartmaatschappij TAP Air Portugal opnieuw zelf in handen neemt als de Portugese staat een herstructureringsplan uitvoert. De Portugese luchtvaartmaatschappij heeft al 1000 werknemers met een contract van beperkte duur laten gaan en plant ook nog andere besparingen, op de lonen en de werkomstandigheden. Bij Alitalia zijn gelijkaardige maatregelen aangekondigd.

De werknemers moeten dus opnieuw de strijd aangaan, deze keer met de Europese overheden en het neoliberale model. De Portugese vakbonden zijn al aan het mobiliseren: ze weigeren ontslagen, ze eisen een audit van de verliezen uit het verleden en kondigen sociale acties tegen het herstructureringsplan aan. Hetzelfde hoor je bij de Communistische Partij van Portugal (PCP), het Links Blok en de groen-socialistische partij, die de socialistische regering steunen. Zij staan erop dat de nationalisering garandeert dat de maatschappij een ankerpunt blijft voor de territoriale cohesie, geen uitvoert, milieudoelstellingen vastlegt en ten dienste staat van de behoeften van de Portugese bevolking.

Nationaliseren is noodzakelijk

Nationaliseren lost dus niet alles op maar het is een onontkoombare beslissing, een eerste stap om de luchtvaartsector te bevrijden van de eisen van de aandeelhouders om op korte termijn winstgevend te zijn. Door controle te hebben over de bedrijven in die sector kunnen we plannen maken om een heel nieuw model uit te werken, een model dat ook oog heeft voor de werknemers. Door een eind te maken aan de moordende concurrentie kunnen we inzetten op het uitwerken van alternatieven die beter zijn voor het klimaat en nadenken over hoe we passagiers en personeel van korteafstandsvluchten kunnen laten overstappen naar het spoor.

Het ziet ernaar uit dat de problemen in de luchtvaartsector nog een hele poos zullen aanslepen. We weten immers niet hoe de corona-epidemie zal evolueren, wanneer alle grenzen weer open zullen zijn en wanneer het luchtverkeer weer echt kan opstarten. De bedrijven in die sector en dus ook Brussels Airlines, zullen de volgende maanden ongetwijfeld opnieuw aankloppen bij de regering om steun te vragen. Het Portugese voorbeeld bewijst dat een nieuwe interventie van de Belgische staat moet gepaard gaan met het verwerven van controle door de overheid, een meerderheidsaandeel in die bedrijven om zo de sociale, economische en ecologische toekomst van de sector te garanderen en op een democratische manier controle te hebben op de geïnvesteerde middelen. Die keuze is realistisch en noodzakelijk.

Wanneer die overheidscontrole een feit is, moet die vanzelfsprekend elke vorm van herstructureringsplannen weigeren, ongeacht wie ze eist, de privéaandeelhouders of een Europese overheid. De werknemers moeten zich blijven mobiliseren en de strijd voorzetten tot een totaal nieuw model voor de luchtvaartsector gerealiseerd is.