Overstromingen in Duitsland: “Een monumentaal systeemfalen”

“Omdat het nu zo’n rampdag is, verander je je beleid niet”

Armin Laschet is de minister-president van de zwaar getroffen Duitse deelstaat Noordrijn-Westfalen en kandidaat van de christendemocratische CDU voor de job van bondskanselier (eerste minister) bij de federale verkiezingen van 26 september. Hij wil Angela Merkel opvolgen. Op de vraag of hij na deze ramp zijn klimaatbeleid zou bijstellen, antwoordde hij voor tv: “Neem me niet kwalijk, jongedame. Omdat het nu zo'n dag is, verander je je beleid niet.”

Laschet en Co. hebben al laten zien dat je niet bij hen moet aankloppen voor een effectieve klimaat- en milieubescherming. Hun beleid is erop gericht winst te halen uit de klimaatcrisis – via “groen kapitalisme” of met zogenaamde wetten voor een geleidelijke steenkool-exit, die vooral miljarden oplevert voor de betrokken aandeelhouders.

Natuurlijk verklaarde hij in de verwoeste dorpen dat “alles in het werk moet worden gesteld om de klimaatverandering tegen te gaan”. Maar een paar dagen later bleef hij in een interview met het Duitse tv-kanaal ZDF heel vaag. Op een vraag of de uitfasering van steenkoolbouw niet sneller moest gebeuren, antwoordde hij dat “de politiek betrouwbaar moet zijn” en “We moeten op schema blijven.”

Dat hij, als topkandidaat van zijn partij, zelfs bij zo een natuurramp, geen antwoord heeft op de klimaatverandering, is natuurlijk ook te wijten aan het zeer minimale verkiezingsprogramma van zijn partij op dat vlak. Zelfs de door de partij opgerichte “Klimaatunie” gaf toe dat het verkiezingsprogramma niet voldoende was om de 1,5°C-doelstelling te halen.

Ongeloofwaardige kandidaat-bondskanselier

Laschet wordt nog minder geloofwaardig wanneer men weet dat de door hem geleide deelstaatregering, bestaande uit CDU en FDP (liberalen), levensnoodzakelijke maatregelen ter vermindering van de gevolgen van overstromingen heeft afgebouwd.¹

Die waren er gekomen nadat in 1995 het Chemiepark Leverkusen bijna onder water kwam te staan. De Rijn stond slechts tien centimeter onder de rand van de kademuur. Milieugroeperingen hadden ervoor al kritiek geuit op de ontoereikende bescherming van de chemische industrie tegen overstromingen.

In 2016 verplichtte de vorige deelstaatregering, van SPD (sociaaldemocraten) en Bündnis 90/Die Grünen (Alliantie 90/De Groenen), daarom de bedrijven om nieuwe afvalwaterinstallaties te bouwen die overstromingsbestendig zijn en om de oudere installaties tegen eind 2021 om te bouwen.

Maar in mei van dit jaar heeft de regering-Laschet die voorschriften voor een betere bescherming tegen overstromingen teruggedraaid. Ze heeft de termijn voor de modernisering van afvalwaterzuiveringsinstallaties onaangekondigd verlengd tot 2027.

En op 14 juli is de waterzuiveringsinstallatie van het chemiepark Knapsack bij Keulen, waar de Bayer-groep en ongeveer 30 andere bedrijven productie-installaties hebben, overstroomd. De aangrenzende stad Hürth moest een waarschuwing lanceren dat er “verontreinigende stoffen waren vrijgekomen die gezondheidsproblemen en huidirritaties konden veroorzaken”.

Geen wonder dat Laschet de politieke verliezer van de overstromingen is volgens een recente peiling. Volgens Spiegel Online verliest zijn partij twee procentpunten na de overstroming en zakt naar 26 procent. De andere regeringspartij, de SPD, verliest ook twee punten en komt uit op 17 procent. De Groenen van kanselierskandidate Annalena Baerbock, zijn daarentegen één procentpunt gestegen tot 21.

Sommigen hopen dat het na de federale verkiezingen beter zal gaan met een “zwart-groene” coalitie (CDU-Die Grünen). Michaël Müller, federaal voorzitter van de Natuurvrienden Duitsland is het daar niet mee eens: “Tot nu toe heb ik alleen ervaren dat de CDU/CSU zich van de klimaatkwestie bijzonder weinig aantrekt. De partij probeert eerder te surfen op de groene golf dan een overtuigend ontwerp van de noodzakelijke transitie voor te stellen. Ik denk dat het zelfbedrog van de Groenen is om te zeggen dat ecologische vernieuwing in dit land kan worden bereikt met de CDU/CSU. Dat is machtspolitiek, het gaat niet om de inhoud.”²

Overstromingen, een klassenkwestie

In augustus 2002 was er ook een overstromingsramp in Duitsland, Tsjechië en Oostenrijk. Die werd veroorzaakt door dagenlange extreme regenval en leidde tot wekenlange hulpoperaties, ten minste 45 dodelijke slachtoffers en een totale schade van ongeveer 15 miljard euro (waarvan ongeveer 9 miljard in Duitsland). In 2002 was zo'n overstroming absoluut iets nieuws. Sindsdien hebben we deze periodes van hevige regen echter steeds vaker meegemaakt.

“Als we 40 jaar geleden waren begonnen, hadden we nu over klimaatbescherming kunnen praten”, zegt Michael Müller. “Vandaag kunnen we echt alleen nog spreken van aanpassing. Dat betekent vaak alleen maar beschermende maatregelen tegen rampen die zich zouden kunnen voordoen. Wat nog kan is onder meer het rechttrekken van rivieren en verdere maatregelen om open ruimten te creëren waar rivieren tijdens overstromingen kunnen uitwijken.” Na de overstromingen van 2002 werden zulke plannen opgesteld. Die hadden betrekking op de afwateringsgebieden van rivieren en beken. Concreet ging het om een bouwstop en een verbod op tank- en olieopslag in overstromingsgebieden.

Maar het kapitalisme doet zaken met alles wat kan worden verkocht, ook met woningen in overstromingsgebieden. De risico's zijn voor degenen die zijn ingegaan op het goedkope aanbod van grond bij de rivier. Achteraf kan men natuurlijk altijd de “goedgelovigheid” en “naïviteit” aanklagen van degenen die in de storm “terechtkwamen”. Maar dat soort risico's had systematisch door de overheid moeten worden uitgesloten – bijvoorbeeld door het bouwen in overstromingsgebieden te verbieden. Niet dus.

Ook in Duitsland besparingen bij civiele bescherming

Ook had er fors geïnvesteerd moeten worden in bescherming van de mensen bij natuurrampen. Michael Holstein, burgemeester van de zwaar door de overstromingen getroffen gemeente Trier-Land, heeft kunnen vaststellen dat dit niet gebeurd is, integendeel. De hulpdiensten hebben te weinig middelen gekregen. Tegenover radiozender SWR zei hij dat de hulpdiensten pas met hulp van het leger op hun plaatsen zijn aangekomen en dat eerst de nodige technische uitrusting naar de regio moest worden gebracht. Het gebrek aan bescherming tegen overstromingen laat zien wat het betekent als de overheid bespaart op infrastructuur.

De storm bewijst de noodzaak van goede openbare voorzieningen. En na de pandemie is dit al de tweede klap voor de ideologen die vooral spreken over de “persoonlijke verantwoordelijkheid” van de bewoners. Met dergelijke slogans maakt men zich vandaag in de getroffen gebieden niet populair. Dat is de reden waarom een neoliberale sociaaldemocraat als Olaf Scholz, nu hij voor de SPD verkozen wil worden tot bondskanselier, zich verdedigt tegen het “cynisme en de hardvochtigheid” van degenen die een “terugtrekking van de publieke sector” eisen uit zowel de gezondheidszorg als uit de bescherming tegen catastrofes.

Politici van de federale regering en van de getroffen deelstaten beloven nu “onbureaucratische hulp” aan de slachtoffers van de overstromingen. Zij weten dat de manier waarop zij met de slachtoffers van de overstromingen omgaan, van invloed zal zijn op de federale verkiezingen. De media herinneren eraan hoe kanselier Gerhard Schröder zich tijdens de overstromingen van de Elbe in 2002 in rubberlaarzen liet filmen, opdracht gaf tot de inzet van soldaten en vervolgens de federale verkiezingen won.

Naar aanleiding van de overstromingsramp is ook een discussie opgelaaid over het verzekeren van huiseigenaren tegen zogenaamde natuurrampen. De federatie van Duitse consumentenorganisaties heeft de verzekeringssector gevraagd om alle huiseigenaren passende polissen aan te bieden. Vertegenwoordigers van Die Linke en SPD namen ook soortgelijke standpunten in. De verzekeringssector wijst dit af.

De Communistische Partij van Duitsland (KPD) eist dat de regering de slachtoffers van de overstromingen volledig schadeloos stelt voor hun schade en de voorzorgsmaatregelen tegen toekomstige overstromingen verbetert.

De topkandidaat voor de verkiezingen van de linkse partij Die Linke, Bartsch, heeft opgeroepen tot snelle hulpverlening aan de door de overstromingen getroffen mensen en plaatsen: “De mensen moeten de zekerheid hebben dat er een uitgebreide wederopbouw komt. Dat niemand alleen gelaten zal worden. We hebben een federaal fonds nodig voor slachtofferhulp. De gemeenten moeten onderdak bieden aan mensen die dakloos zijn geworden en daarvoor lokale hotels en herbergen gebruiken.”

Maar in 2019 hebben de regeringen van Beieren en Noordrijn-Westfalen besloten dat slachtoffers van overstromingen alleen noodhulp mogen krijgen als zij geen mogelijkheid hebben om zich te verzekeren. Alleen in individuele gevallen van mensen in armoede mag ondanks het ontbreken van een verzekering toch overheidssteun worden verleend. Minder dan de helft van de huiseigenaren is verzekerd tegen natuurrampen.

Sommigen spreken nu over een gebrek aan rechtvaardigheid als mensen die verzekeringspremies hebben betaald, zouden vaststellen dat hun onverzekerde buren nu door de staat uit de ellende worden geholpen. De leider van de liberale FDP, Christian Lindner, lanceert zelfs het idee van een verplichte “klimaataansprakelijkheidsverzekering”. Maar hoe kan je overstromingen rangschikken in de categorie van aansprakelijkheidsgevallen, zoals wanneer je schade veroorzaakt aan de wagen van een ander of wanneer je het huis van je verhuurder in de fik steekt door onachtzaamheid. Wie heeft er “schuld” aan de klimaatverandering behalve de overheid door een falend beleid? Dus als er aansprakelijkheid is, dan is dat voor rekening van de overheid.

Een monumentaal systeemfalen

Een “monumentaal systeemfalen”, zo beoordeelt Hannah Cloke, een hydroloog aan de Universiteit van Reading in Engeland, de maatregelen die zijn genomen om de bevolking in overstromingsgebieden te beschermen. Cloke was betrokken bij het opzetten van het European Flood Alert System (EFAS). Er waren voldoende nauwkeurige waarschuwingen geweest over waar gevaarlijke overstromingen te verwachten waren. Dagen tevoren hadden satellieten tekenen van de ramp waargenomen en de Duitse autoriteiten waren gewaarschuwd. Ze had verwacht dat mensen in veiligheid zouden worden gebracht, vertelde ze aan het weekblad Politico.

Het beheer van de overstromingsramp in Rijnland-Palts en Noordrijn-Westfalen is dus allesbehalve goed verlopen. Maar de lessen die uit de storm kunnen worden getrokken zijn zeer omstreden.

“We zijn net zo slecht voorbereid op rampenbestrijding als op de bescherming tegen pandemieën”, zei SPD-parlementslid Karl Lauterbach tegen de Rheinische Post. Duitsland moet zich “aanpassen en voorbereiden op het feit dat er in de toekomst meer natuurrampen zullen zijn en ook regelmatig pandemieën”.

De FDP en Die Linke hebben opgeroepen tot het aftreden van federaal minister van Binnenlandse Zaken Horst Seehofer (CSU). De beschuldigingen zijn dat er te laat en te weinig is gewaarschuwd, en dat de rampenbestrijding slecht was voorbereid op toekomstige gebeurtenissen.

Intussen heeft de Commissie Binnenlandse Zaken van de Bondsdag (het Duitse parlement) de overstromingsramp in een bijzondere zitting besproken. Nog in september vorig jaar had het Bondsministerie van Binnenlandse Zaken een proefalarm in het kader van een landelijke waarschuwingsdag als een mislukking bestempeld. De waarschuwingsberichten van de apps Nina en Katwarn waren met een vertraging van een half uur verzonden. Het toenmalige hoofd van het federale bureau voor civiele bescherming en rampenbestrijding (BBK) moest na de mislukte proef ontslag nemen. Het BBK onderzoekt nu de invoering van een systeem dat de bevolking kan bereiken met waarschuwingen via sms. Met zogenaamde cell broadcasting kunnen berichten naar alle mobiele telefoons binnen een bepaalde zone worden gezonden zonder dat hun telefoonnummers bekend hoeven te zijn.

Deugt federalisme in geval van een ramp?

Tot nu toe viel de aanpak van acute rampsituaties onder de verantwoordelijkheid van de Länder (een beetje als deelstaten of provincies, n.v.d.r.) en de gemeenten. De federale regering moet de bevolking beschermen in geval van oorlog.

In het verleden liep de gemeenschappelijke organisatie van de rampenbestrijding blijkbaar goed toen er overstromingen waren die zich langzaam dagenlang opbouwden. Maar nu, met deze zware regenval? Dagen voor de ramp waren er duidelijke onweersberichten, maar deze bereikten de bevolking niet en leidden evenmin tot voorzorgsmaatregelen ter plaatse. De Länder en gemeenten zijn hiervoor verantwoordelijk, de federale overheid zorgt alleen voor de infrastructuur voor waarschuwingsberichten. Sommige deskundigen zijn van mening dat deze verdeling achterhaald is.

Minister van Binnenlandse Zaken Seehofer is het daar niet mee eens. Hij wil niet uitsluiten dat bepaalde processen zullen moeten verbeteren. Volgens de voorzitter van de federale catastrofebestrijding weten de crisismanagers ter plaatse beter hoe ze moeten waarschuwen. Hij wil dat zijn federaal agentschap meer betrokken wordt bij de crisisbeheersingswerkzaamheden van de deelstaten.

De CDU had nochtans een half jaar geleden een fundamentele hervorming van het federalisme geëist. Die les moest worden getrokken uit het beheer van de coronacrisis, met zijn meervoudige structuren op federaal en staatsniveau. De voorzitster van de commissie Binnenlandse Zaken van de Bundestag, Andrea Lindholz (CSU), had aangedrongen op meer federale invloed op de operationele planning en het beheer. Het gaat er niet om dat de federale regering "ter plaatse" beslist over individuele brandweeroperaties. Maar het gaat om het operationeel beheer en de algemene coördinatie in de aanloop.

Annalena Baerbock, kandidaat-bondskanselier voor de Groenen, pleit ervoor de federale regering meer bevoegdheden te geven op het gebied van voorzorgsmaatregelen tegen extreme weersomstandigheden. In het geval van supraregionale evenementen moet het federale niveau meer kunnen doen. De coronapandemie heeft dit ook aangetoond, zegt zij. Vrijwillige samenwerking is niet genoeg voor de Groenen. Zij zijn voorstander van een wijziging van de grondwet om de federale regering meer bevoegdheden te geven,

Het socialistische SPD is van mening dat de federale regering moet kunnen ingrijpen in situaties die het gehele federale grondgebied betreffen of die de staten zouden overbelasten.

De voorstanders van de bestaande situatie antwoorden gelaten. Voorzitter Reinhard Sager van de Deutsche Landkreistag sprak zich uit tegen een centralisatie van de civiele bescherming. "Op een gegeven moment is de mens gewoon machteloos tegenover zulke bliksemsnelle natuurkrachten, daar moeten we ons van bewust zijn en dat moeten we accepteren," zei hij tegen de Rheinische Post.

1 Junge Welt, 24 juli 2021

2 Junge Welt, 27 juli 2021