Over de vaccinatiechaos ... Een bevolking vaccineren doe je zo

door Tim Joye en Lise Vandecasteele
(Geneeskunde voor het Volk)

In onze praktijken van Geneeskunde voor het Volk horen we het elke dag van patiënten. “Dokter, waarom gaat het allemaal zo traag?” Of nog: “Dokter, wanneer ben ik nu aan de beurt? Want ik begrijp er niets meer van.”

85-plussers krijgen een uitnodigingsbrief, maar er is nog geen systeem in werking om hen aan huis te vaccineren. In Wallonië openen maandag een heleboel centra, maar burgemeesters signaleren furieus dat ze nog steeds praktische info missen. Risicopatiënten klagen ondertussen aan dat ze nog steeds niet weten wanneer zij eindelijk aan de beurt zullen zijn.

Van het beloofde vaccinatieschema begin januari schiet nog weinig over. In de eerste plaats heeft die vertraging te maken met de leveringen van de grote farmabedrijven, die veel beperkter zijn dan verwacht.

Maar daarnaast blijkt meer en meer dat ook de overheid zelf opnieuw te laat is met haar huiswerk. De centra zelf zijn er, maar al de rest staat nog niet op punt. Van het versturen van de uitnodigingen over het thuis vaccineren van minder mobielen tot het selecteren van risicopatiënten: overal horen we vooral veel fouten en vertragingen. De tijd van excuses is voorbij, maatregelen dringen zich op.

Enkel met nabijheid bereik je de meest kwetsbaren

Mensen krijgen een brief en een mail, en worden enkele dagen later verwacht in het grote vaccinatiedorp. Vaak tot een half uur rijden van waar je woont. Wat als je er moeilijk raakt, wat als je twijfelt en nog even wil wachten?

Mensen weten vaak niet waar naartoe met hun vraag, maar op elke uitnodiging staat: ‘Bij vragen bel je huisarts’. Daar staat de telefoon sinds enkele weken weer roodgloeiend. Maar de huisartsen werden maar heel weinig betrokken bij de lokale vaccinatieaanpak. Mondjesmaat komt er informatie door, maar veel blijft voorlopig weinig concreet. Mobiele teams voor thuisvaccinatie zijn bijvoorbeeld nog altijd niet klaar, die bedlegerige patiënten moeten vermoedelijk nog wachten tot midden april.

Waarom werd er niet van in het begin meer geïnvesteerd in lokale mobiele teams die naar de mensen toe trekken? Om logistieke redenen koos men voor grote vaccinatiecentra, maar die keuze gaat toch deels ten koste van de nabijheid om zo goed mogelijk de meest kwetsbaren te bereiken.

“Als ik zo ver moet sukkelen, dokter, dan hoef ik dat vaccin al niet meer.” Die opmerking viel al een paar keer in ons kabinet. Eerder studies internationaal stelden al dat de vaccinatiegraad daalt als centra verder uit elkaar liggen.

In Antwerpen kiest men nu om toch met lokale deelcentra te werken, na druk vanuit de districten dat het vaccindorp in Borgerhout voor velen toch te ver was. 32 in totaal zijn het er. Dus het is blijkbaar toch logistiek mogelijk om vanuit een vaccinatiecentrum lokale satellietposten en/of mobiele teams te bevoorraden.

De vraag stelt zich waarom dat principe niet kan toegepast worden in de rest van Vlaanderen. In het grootste deel van Vlaanderen koos men voor meer vaccinatiecentra dan in Antwerpen. Twee per eerstelijnszone van 100.000 inwoners, tegenover één enkele voor de half miljoen Antwerpenaren, vier eerstelijnszones in totaal. Maar toch blijven ook elders de afstanden groot.

Een voorbeeld uit de Kempen: vanuit centrum Hoogstraten moet je 22 minuten met de auto rijden om aan de Philipssite in Turnhout te raken. Met het openbaar vervoer is dat 40 minuten. Als je pech hebt en je woont in het dorp Meer in Hoogstraten (3.300 inwoners), dan moet je meer dan een half uur met de auto of een uur met het openbaar vervoer.

Als een woonkern zich op meer dan 20 minuten rijden bevindt van het dichtstbijzijnde vaccinatiecentrum, dan moet de optie bekeken worden om ook daar met een satellietpost te werken. Die kan dan op bepaalde afgesproken dagen bemand worden door mobiele equipes die aangestuurd worden vanuit het centrale vaccinatiecentrum.

Een belangrijke voorwaarde is wel dat de selectie voor zo’n satellietpost niet bij de huisarts mag liggen. Nu wordt in Antwerpen het aantal plaatsen in die lokale verdeelcentra op voorhand al beperkt tot 20.000. Absurd, als je weet dat het aantal 85-plussers alleen al 27.000 is.

Patiënten die de verplaatsing naar het grote vaccinatiedorp te ver vinden, mogen naar hun huisarts bellen om zich op een lijst te laten zetten. Maar criteria zijn er niet. Alsof huisartsen het nog niet druk genoeg hebben in deze epidemie, worden ze nu daarbovenop ook nog eens in de rol van scheidsrechter geduwd om te beslissen wie wel en wie niet in aanmerking komt voor een lokale vaccinspuit. Een zoveelste voorbeeld van de attestitis die huisartsen al een tijdje aanklagen als oorzaak van nutteloze extra administratieve ballast.

Een hele bevolking effectief vaccineren vraagt veel extra handen

Een lokale satellietpost of vaccinatieteam in elke gemeente of stadsbuurt heeft meerdere voordelen. Niet alleen verlaagt het de drempel voor velen die zich moeilijker verplaatsen, het helpt ook om de vaccinatie in een vertrouwde omgeving te houden.

Tegelijkertijd kan er met uitnodigingen of reservelijsten veel sneller en aangepaster ingespeeld worden op fouten of veranderingen, omdat die lokale aanpak de vaccinatie meer zou inbedden in de bestaande zorgnetwerken. Nu koos men omwille van snelheid en efficiënte voor een verticale aanpak van grootschalige vaccinatiecentra, met vooral veel jobstudenten en vrijwilligers, maar een sterke band met veel eerstelijnswerkers is er vaak niet.

Dat toont ook het grote gemis vandaag. Een bevolking vaccineren is niet hetzelfde als een evenement organiseren. Om te kunnen opvolgen of iedereen bereikt wordt, is wel meer nodig dan een ICT-bedrijf met drie werknemers, zoals doclr.

Voor het afhandelen van huisbezoeken, vragen, technische problemen … is een lokaal onthaal en secretariaat per gemeente tot meer in staat dan een algemene infolijn. Met andere woorden: een vaccinatiecampagne die iedereen wil includeren vraagt een werk op mensenmaat.

Allerhande mensen zetten zich nu keihard in – vaak zelfs nog als vrijwilliger – om de werking van die grote centra logistiek te doen lukken, maar op het einde van de dag schiet er nog weinig tijd over voor het epidemiologische veldwerk. Wie is al gevaccineerd en wie niet? Wie kreeg een uitnodiging maar heeft nog niet gereageerd? Waar is extra ondersteuning nodig? Welke signalen komen er vanuit de meer kansarme gemeenschappen?

Sinds het begin van de covidcrisis benadrukken we al dat we nood hebben aan een lokale preventiedienst en covid-wijkteams om de epidemie te bestrijden. Voor de vaccinatie van een hele populatie is het net zo. Jammer genoeg zijn we een jaar verder nog geen stap vooruit. Voor het contactonderzoek koos men liever voor centrale callcenters.

De parallel met de grootschalige vaccinatiedorpen is niet toevallig. Deze worden nu opgericht alsof het een eenmalige operatie is om iedereen te vaccineren, maar de realiteit is anders. Een coronavaccin om de zoveel jaar wordt waarschijnlijk een must. Wanneer gaan we eindelijk de klik maken om te investeren in lokale preventiediensten?

Als we een jaar geleden gekozen hadden voor lokaal contactonderzoek met covid-wijkteams, dan hadden diezelfde mensen nu kunnen bijspringen bij het uitnodigen en vaccineren van de lokale bevolking. Net zoals we de opbouw van een lokaal ingebed vaccinatienetwerk nu ook later zullen kunnen gebruiken. Denk bijvoorbeeld maar aan de jaarlijkse griepvaccinatie. Die zou op die manier ook veel beter en efficiënter kunnen gebeuren dan nu individueel gebeurt via de huisarts.

Investeren in preventie is ook investeren in digitalisering

Het hele proces wordt ook niet geholpen door continue informaticaproblemen. Uitnodigingen werden verkeerd verstuurd, het verantwoordelijke bedrijf doclr kampt met groeiproblemen, software om risicopatiënten te selecteren staat nog niet op punt. Vrijdag raakte bekend dat de lijstopstelling voor de risicopatiënten opnieuw is uitgesteld tot 2 april. Ter herinnering: volgens het beloofde schema begin januari zouden we in maart beginnen met het vaccineren van die groep.

Er is gewoon geen cultuur om op het niveau van de volksgezondheid te investeren in digitale tools die echt vlot en handig te gebruiken zijn door hulpverleners en patiënten. Als je vergelijkt met wat allemaal technisch mogelijk is, loopt ons land wat betreft eHealth mijlenver achter.

Het programma Vaccinnet om vaccins bij te houden is log en onhandig. Voor de programma’s van elektronische medische dossiers en doktersagenda’s speelt 100% de vrije markt. Zoveel verschillende programma’s als een hand vingers telt. Hoe kun je dan vlot vaccinatiecampagnes uitrollen als elke stap complementair moet kunnen zijn met al verschillende software? Voor gebruikers bestaat er bovendien heel weinig ondersteuning. Praktijkassistenten hadden hier al jaren een groot verschil kunnen maken.

De situatie vandaag zegt veel over de visie die onze regeringen jarenlang hadden. Ambitie om hierin te investeren voor preventie was er niet, het strikt noodzakelijke werd overgelaten aan privéspelers. Nu betalen we de prijs.

Ondertussen is het ook nog altijd niet mogelijk voor een huisarts om een overzicht te krijgen van de vaccinatiestatus van de eigen patiënten. Dat is een serieuze handicap als we het aantal bereikte mensen in kwetsbare groepen goed willen monitoren. De huisarts is de persoon die hen het best kent. De huisarts is vaak ook de persoon die mensen het meest (of als enige) vertrouwen. Met een goed werkend digitaal systeem zou dit toch mogelijk moeten zijn, zonder dat het de privacy schendt?

De ezel die zich blijft stoten: communautaire blokkering en liberale anarchie

Wat alle informaticaproblemen nog extra vertraagt: de vele communautaire discussies die alweer (!) de kop opsteken. Voor het bijhouden van de vaccins was er bijvoorbeeld al discussie of alle gewesten het programma van Vlaanderen wilden/mochten gebruiken. En nog maar pas gehoord: ook over de plaats van de risicopatiënten was er discussie. Het lijkt wel of we terug in het voorjaar van 2020 beland zijn. Waren zowat alle betrokkenen het nochtans niet eens de voorbije periode?

Iedere keer weer overleggen met negen ministers, dat slaat nergens op. Er zou één coronacommissaris komen die alles zou stroomlijnen. Maar met de taskforce vaccinatie is het weer net hetzelfde: de impact van hun beslissingen is beperkt, voor al de rest moeten de gewesten overeenkomen.

Zo gaat het niet werken. Het vertraagt de hele boel, en zorgt alleen maar voor meer verwarring. We hebben nood aan één centraal commando. De volgorde van vaccinatie, de verspreiding van vaccinatiecentra, de plaats van huisartsen en mobiele teams … Laat de taskforce beslissen en het dan zo ook uitvoeren over het hele land.

Een heel jaar al zijn het telkens dezelfde problemen die terugkeren. Niet alleen het communautaire.

Meer vaccins produceren lukt niet omdat onze ministers buigen voor het misbruik van patenten door Big Pharma. Zoveel mogelijk kwetsbaren bereiken lukt niet omdat de overheid koos voor logistiek efficiënte vaccinatiedorpen in plaats van investeren in lokale preventiestructuren. Eén uniform programma voor het bijhouden van vaccinaties, uitnodigingen, medische gegevens … lukt niet omdat alle software verspreid zit over verschillende kleine privéspelers.

Wat is de rode draad? De liberale visie die ons voor de zoveelste keer nekt in de bestrijding van een epidemie. Hier is een mismatch. Wat we nodig hebben, is een publiek coronavaccin en een sterke publieke gezondheidsdienst die de vaccinatie op zich neemt.