Muiterij, hoe onze wereld kantelt

door Dirk Tuypens (Solidair)

De wereld is als een woelige zee. Onstuimige baren kondigen grote veranderingen aan. Vier maanden lang dook Peter Mertens, algemeen secretaris van de PVDA, in de branding, om alles wat in de kantelende wereld rommelt, kreunt en ratelt te analyseren. Het resultaat daarvan is Muiterij, een boek, een podcast en een docuserie. Het boek ligt sinds eind oktober voor u klaar bij de boekhandel.

We spreken Peter Mertens daags nadat hij het manuscript van Muiterij bij uitgeverij EPO heeft ingeleverd, en enkele weken voor de boekvoorstelling in De Roma in Antwerpen. Mertens kijkt er naar uit om met het boek de boer op te gaan. Hij gelooft in boeken, wil ermee naar de mensen, om er over te spreken, in grote en kleine zalen.

Is er een specifiek moment waarop je zei: nu kruip ik achter mijn schrijftafel en begin ik aan Muiterij?

Peter Mertens. Een belangrijk moment was zeker toen in mei dit jaar bekend raakte dat de opkomende economieën – de BRICS-landen Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika – meer economisch gewicht in de schaal leggen dan de G7, de groep van zeven rijkste landen in het Noorden. In onze media ging dat zo goed als ongemerkt voorbij. De economische focus is altijd op het Noorden gericht, en dan gebeurt dat. Ik wilde onderzoeken wat daar allemaal mee verbonden is. Snel kwam dan het idee om een nieuw boek te schrijven.

Een boek waarin de wereld als geheel centraal staat.

Peter Mertens. Ik vind het belangrijk om het verzet in Noord en Zuid aan elkaar te koppelen. We leggen makkelijk de focus op wat er in het Noorden allemaal gebeurt, maar alles is wel verbonden met het Zuiden. Dat is in heel de geschiedenis zo.

Ik geloof heel erg dat mensen willen weten hoe de wereld in elkaar zit. Het is belangrijk om de rode draad van de geschiedenis te zien, om te zien dat onze wereld al heel lang één geheel is. De handel, de zeeën, de havens binden ons. Wat in Indonesië of Bolivië gebeurt, is van belang voor ons, en wat in België gebeurt, is van belang voor Brazilië.

Muiterij doet denken aan wilde avonturen op zee. Waarom deze titel?

Peter Mertens. Toen Poetin zijn invasie van Oekraïne begon, werd die agressie terecht veroordeeld, ook door landen in het Zuiden. Die weten maar al te goed hoe belangrijk soevereiniteit is. Maar ze stonden niet te springen om de door Washington afgekondigde sancties tegen Rusland te steunen. Veel van hen zijn immers zelf ook onderhevig aan zo’n sancties.

Fiona Hill, voormalig lid van de Amerikaanse Veiligheidsraad, riep toen: “Muiterij!” Wel, als de keuze om de koers van de VS niet te volgen muiterij is, dan denk ik dat het een goede muiterij is. Die luidt het einde in van de unipolaire wereld met de VS als onbetwiste leider.

In het begin van het boek trek je naar het Verenigd Koninkrijk. Waarom?

Peter Mertens. Ik hoorde dat er in het Verenigd Koninkrijk (VK) al bijna een jaar lang sociale actie was. Ook daarover hoorden we weinig in onze media. Er is in het VK vandaag meer sociale actie dan in de jaren ‘70. De crisis hakt er ongelooflijk hard in.

Ik laat in het boek verpleegster Kath aan het woord. Ze werkt in een ziekenhuis in Londen en ging voor de eerste keer in haar leven staken. Al twintig maanden na elkaar zien de Britten hun reële lonen dalen. Mensen die tijdens de coronapandemie applaus kregen, gaan nu de laatste week van de maand niet meer werken omdat ze de benzine voor hun auto of het busticket niet meer kunnen betalen. De buschauffeurs in Londen staakten ook, omdat ze veel te lage lonen hebben en onmogelijke uren. Eén op de zeven chauffeurs gaat naar de voedselbank.

Maar er is veel verzet. Er komt een heel nieuwe, jonge generatie bij de vakbonden. Dat zie je ook in Duitsland en de VS.

Een goede zaak, want in het Verenigd Koninkrijk ligt het stakingsrecht blijkbaar stevig onder vuur.

Peter Mertens. Dat was al zo ten tijde van Margaret Thatcher, de conservatieve premier die in 1979 aan de macht kwam. Zij en Ronald Reagan, de toenmalige Amerikaanse president, waren de ijsbrekers van het neoliberale tijdperk, met de ontmanteling van sociale voorzieningen en het arbeidsrecht, voorrang voor de financiële wereld, ...

Thatcher was opvallend eerlijk. Ze zei: “Ik wil het hart en de ziel van de natie breken.” Het collectieve gevoel in Groot-Brittannië stoorde haar. De working class (werkende klasse) is daar van oudsher heel sterk en verbonden. Dat wilde Thatcher breken. Ze deed dat door bijvoorbeeld de historische mijnwerkers staking te onderdrukken en heel strenge anti-vakbondswetten in te voeren. Vandaag vaardigt de Engelse regering in reactie op de Summer of Discontent, de naam van de huidige golf van verzet (Zomer van Ongenoegen), opnieuw strenge anti-stakingsrichtlijnen uit. Als je een bordje bij hebt dat je ergens aan een hek wil ophangen, kan je al een betogingsverbod krijgen.

Klinkt bekend.

Peter Mertens. Ja, in België heeft minister Van Quickenborne (Open Vld) een wetsvoorstel ingediend dat het recht op actie voeren wil beperken. Hetzelfde zie je ook in bijvoorbeeld Egypte en Canada. Overigens zijn het niet alleen vakbondsmensen die door deze wetten geviseerd worden, ook klimaatactivisten zijn een doelwit. Het is een teken van angst, een reactie op het ontluikend en groeiend bewustzijn van een nieuwe generatie syndicalisten en jongeren.

De werkende klasse is helemaal terug, schrijf je.

Peter Mertens. De sociaal-economische tegenstellingen in onze samenleving maken dat niet iedereen in dezelfde positie staat. Dat is een objectief gegeven. In Engeland moet je langer wachten voor een operatie als je uit de working class komt dan wanneer het financiële hart van Londen je thuis is. Je wordt anders behandeld door justitie. Kijk maar wat er gebeurde met Sanda Dia, hoe die behandeld werd in vergelijking met de rijkeluiszoontjes van Reuzegom. Klasse speelt een belangrijke rol. Voor het eerst zijn veel mensen zich daar opnieuw van bewust. De Britse vakbondsman Mick Lynch zei daarom: “De werkende klasse is terug en we weigeren nog langer arm te zijn.” 

De tegenstellingen zijn echt schrijnend. Verpleegster Kath vertelde me dat ze alleen nog ‘s ochtends thee zet. ‘s Avonds zet ze de ketel niet meer op, omdat het te duur is. Tegelijkertijd ziet ze dat British Petroleum enorme overwinsten maakt. Of dat de Britse premier in zijn landhuis een groot verwarmd zwembad zet, dat zoveel energie verbruikt dat het lokale elektriciteitsnet in elkaar dondert.

Bij ons kwam Christian Leysen (Open Vld) de Kamer van volksvertegenwoordigers binnen met een dikke wollen sjaal. Hij deed de mensen eens voor wat ze moesten doen om te besparen op energie. Terwijl elk gewoon gezin al enorm aan het besparen was. Daar hadden ze geen ondernemer van Open Vld voor nodig. Klasse speelt dus wel degelijk een grote rol en het klassenbewustzijn neemt toe. Een goede zaak.

De werkende klasse voelt elke dag hoe duur het leven wordt. Wat zijn de belangrijkste oorzaken voor de prijsstijgingen?

Peter Mertens. Na de coronapandemie zagen we de prijzen een eerste keer stijgen. De economische motor moest terug op gang komen. Maar hij sputterde langs alle kanten. De internationale transportroutes zaten helemaal in de knoop. Het was ook toen dat het vrachtschip Ever Given vastliep in het Suezkanaal. Veel productieketens in de wereld lagen plat. Je zag heel duidelijk hoe innig de wereldhandel met de productieketens verbonden is. De grote tekorten en bevoorradingsproblemen leidden tot prijsstijgingen.

Dan kwam de stijging van de energie- en voedingsprijzen. “Dat komt door de oorlog in Oekraïne”, werd snel gezegd. Die oorlog speelt zeker een rol, maar is niet de oorzaak. De oliemarkt wordt gedomineerd door vijf bedrijven: ExxonMobil, TotalEnergies, Shell, BP en Chevron. In 2022 maakten die samen 200 miljard dollar winst. De graanmarkten worden dan weer gecontroleerd door vier grote reuzen: ADM, Bunge, Cargill en Louis Dreyfus. Die monopolies zorgen voor monopolieprijzen. Daar maken ze hun enorme overwinsten mee.

Op de graanbeurzen zijn ook veel speculanten aanwezig.

Peter Mertens. Klopt. Op de graanbeurs kan je speculeren op mogelijke tekorten aan graan, zonder dat je zelf graanhandelaar bent. Het Japanse pensioenfonds is een van de belangrijkste speculanten op die beurs. Gekker moet het niet worden. Met ons geprivatiseerd pensioengeld wordt gespeculeerd op graan, waardoor we uiteindelijk meer moeten betalen voor brood, rijst of maïs.

De grote prijsstijgingen komen enerzijds door de monopolieprijzen, anderzijds door speculatie. Dat bevestigen onder meer de VN, Oxfam en de Wereldvoedselorganisatie. De gevolgen zijn dramatisch. In Duitsland, een van de rijkste economieën van Europa, kan één op de tien gezinnen zich niet elke dag een gezonde maaltijd permitteren.

Je hoort sommige economen toch ook zeggen dat de lonen oorzaak zijn van prijsstijgingen? Klopt dat dan niet?

Peter Mertens. Dat is een vreemde stelling. De lonen nemen al twintig jaar af, ook bij ons. Met de loonwet zijn de reële lonen met twee procent gedaald. Hoe kunnen ze dan de prijzen doen stijgen? De economiste Isabel Weber vergeleek de periode na de twee wereldoorlogen met die na de coronapandemie. Periodes waarin de economie terug opgestart moest worden. Ze stelde vast dat grote bedrijven in beide periodes hun winstmarges verhoogden. Het stof van de chaos is nog niet gaan liggen en de mensen hebben het niet door. Vandaag is dat ook zo. Daarom pleiten wij in het parlement voor prijsregulering.

Toen Weber haar bevindingen bekend maakte, werd ze door de heersende economische kerk verketterd: “Pure emotie!” Maar verschillende onderzoeksinstellingen hebben vastgesteld dat in 2022 twee derde van de prijsstijgingen het gevolg zijn van toenemende winstmarges. Ook het IMF (Internationaal Monetair Fonds) bevestigt dat.

Je richt je pijlen op multinationals en speculanten. Critici zullen zeggen: “Bij de PVDA zijn het altijd de multinationals en de rijken die het gedaan hebben.”

Peter Mertens. De macht van grote transnationale bedrijven over ons leven is niet te onderschatten. Ik laat in het boek een voedingsspecialist van de BBC aan het woord. Die zegt dat niet alleen alle biodiversiteit, maar ook de voedingsdiversiteit verdwijnt. Vroeger hadden we zo’n 500.000 verschillende zaden, waarmee we een heel diverse voeding konden ontwikkelen. Dat aantal is sterk ingekrompen. Er is nog maar één soort soja, één soort rijst, ...

We hebben de illusie dat we een enorme diversiteit hebben, maar het is een industriële diversiteit. Dat is een probleem voor ons voedingspatroon maar ook voor de toekomst. Want veel van die industriële voedingsproductie is veel minder klimaatbestendig. De impact die de vier grote voedingsmultinationals hebben op wat in onze koelkast staat, is enorm. Dat is een probleem voor het klimaat, voor de biodiversiteit, voor onze voeding én voor onze portemonnee.

Hetzelfde voor de oliebedrijven?

Peter Mertens. De winsten die de grote oliebedrijven in 2022 hebben geboekt, zijn ongezien. Het gevolg daarvan is dat de aandeelhoudersvergaderingen begin dit jaar beslisten om de klimaatplannen overboord te gooien. Voordien beloofden ze een omschakeling te maken naar fossielvrije productie. Ze zouden niet meer naar nieuwe fossiele bronnen boren. Maar nu de aandeelhouders die hoge dividenden zien, willen ze die niet laten liggen. Ze investeren opnieuw in fossiele producten. Ze plannen een uitgave van 140 miljard in oliewinning. António Guterres, secretaris-generaal van de VN, noemt dat totale waanzin.

Of het nu over voeding gaat of olie, de discussie dringt zich op over de vraag hoe we die sectoren kunnen democratiseren en in handen brengen van de samenleving, anders zijn we heel onverantwoord bezig. Ik heb het gevoel dat ik het nu nog enorm gematigd formuleer (lacht).

We zien wereldwijd de ongelijkheid toenemen. Toch zeggen mensen als filosoof Maarten Boudry dat we vooral niet naar de superrijken moeten kijken. Ongelijkheid zou geen probleem zijn.

Peter Mertens. Doordat de grote aandeelhouders eisen dat de dividenden rijkelijk blijven vloeien, wordt onwaarschijnlijk veel geld niet geïnvesteerd in bijvoorbeeld ziekenhuizen, het onderwijs of het klimaat. De banken krijgen 3,25% rente op het geld dat ze bij de Europese Centrale Bank onderbrengen. Ze maken opnieuw miljarden winst. Maar de gewone mensen krijgen ongeveer 1% en zien hun geld verdampen. En dan komen de bollebozen met hun universitaire diploma’s zeggen dat we niet mogen kijken naar de opgestapelde rijkdom. Ik zou niet weten waarom niet.

De Europese Unie vindt dat er 45 miljard besparingen nodig zijn in Europa. Dat is waanzinnig. De vakbonden zijn nu al acties aan het plannen, en ze hebben groot gelijk. Want het zijn de gezinnen die onder zo’n besparingsplannen gebukt zullen gaan, de dienstverlening zal eronder kraken. Kijk naar de kinderopvang of het openbaar vervoer, allemaal kapot bespaard. En nu zouden we opnieuw moeten besparen omdat we niet naar de rijken zouden mogen kijken. Waarom zouden we binnen dat denkkader blijven? 

Laten we terugkeren naar de landen in het Zuiden. Hoe schat jij alles wat daar in beweging is in?

Peter Mertens. Wat we vandaag zien, is een hernieuwing van het verlangen naar echte soevereiniteit. Toen de landen in het Zuiden in de jaren 1950-1960 onafhankelijk werden, waren ze alleen in naam soeverein. Economisch bleven ze gebonden en afhankelijk van het Noorden en de financiële instellingen. We zien dat nieuwe streven naar soevereiniteit het sterkst in Latijns-Amerika. Verschillende landen, in meer of mindere mate progressief, stellen er zich de vraag waarom zij hun grondstoffen niet kunnen gebruiken voor hun eigen ontwikkeling. Ik vind dat gerechtvaardigd.

Natuurlijk zijn er veel landen in het Zuiden met een regime dat we niet toejuichen. In India bijvoorbeeld is er een rechtse, autocratische regering aan de macht: tegen vrouwenrechten, voor de privatisering van de landbouwsector, racistisch, … Er kwamen 250 miljoen boeren en arbeiders op straat voor sociale vooruitgang. Dat is waarschijnlijk de grootste staking uit de geschiedenis. Er is dus ook interne muiterij in die landen: de landloze boeren in Brazilië, de metaalarbeiders in Zuid-Afrika, de boeren- en vrouwenbeweging in India, ... Die kracht van onderuit, met volksbewegingen die een progressieve agenda opleggen, steunen we ten volle.

Maar ook op het niveau van de staten is het Zuiden in beroering, op zoek naar een nieuwe vorm van ongebondenheid, weg van de unipolaire wereld onder het juk van Washington, het IMF en de Wereldbank. De BRICS-landen hebben een eigen investeringsbank opgericht. Landen kunnen nu, wanneer ze een nieuwe lening willen aangaan, kiezen om niet meer naar het IMF te lopen maar naar de BRICS-bank. Dat maakt Washington heel nerveus.

Is de VS-hegemonie bezig aan een zwanenzang?

Peter Mertens. We zien toch het begin ervan, denk ik. In juli deed de Europese Unie een top met de Latijns-Amerikaanse en Caraïbische landen. Een ambtenaar van de Europese Commissie zei toen: “Het lijkt erop dat de landen van Latijns-Amerika en de Caraïben als gelijken behandeld willen worden.” Merkwaardige uitspraak. Uiteraard willen ze dat. We moeten naar een economisch systeem waarin die landen effectief gelijkwaardig zijn en in alle soevereiniteit kunnen beschikken over hun grondstoffen, zonder inmenging van internationale instellingen.

Maar dat hebben de VS en Europa nog niet echt begrepen, lijkt het.

Peter Mertens. Men heeft duidelijk een aantal grote kantelmomenten gemist. Het eerste was de oorlog in Irak in 2003. Een illegale oorlog, gebaseerd op leugens. Irak zou massavernietigingswapens produceren, maar die werden nooit gevonden. Men heeft alle infrastructuur vernietigd en een golf van fundamentalistisch geweld ontketend. Dat had een grote invloed in het Zuiden. Daar zagen ze dat het internationaal recht blijkbaar niet geldt voor de VS.

Een tweede belangrijk moment was de financiële crisis van 2008. Wall Street was niet alleen de bank van de VS, maar van de hele wereld. En plots klapte dat hele financiële systeem in elkaar. Overal in het Zuiden zag men dat de overheersing van de dollar misschien toch niet zo veilig was. De BRICS is geboren als reactie op die crisis.

In 2009 volgde dan de mislukte klimaattop in Kopenhagen. Er was beloofd dat er 100 miljard dollar naar het Zuiden zou gaan om landen daar de kans te geven zich verder te ontwikkelen, maar daar kwam niets van in huis. En dan was er de coronapandemie, waar we zagen dat de vaccins niet gedeeld werden.

Al die kantelmomenten leiden ertoe dat de landen in het Zuiden op zoek gaan naar een alternatief voor Washington. Daar wordt nu al twintig jaar aan gebouwd. Er is een uitdager voor de VS-hegemonie, de match is volop bezig.

Muiterij gaat over heel veel thema’s. Zoveel dat een lezer zich misschien wel afvraagt waar we eerst moeten beginnen. Wat staat ons te doen?

Peter Mertens. Ik denk dat mensen altijd de eenvoudige dingen zullen nastreven. De meeste mensen willen een gezonde maaltijd voor hun kinderen, dat ze hun energierekening kunnen betalen, dat hun kinderen naar school kunnen gaan, dat ze toegang hebben tot gezondheidszorg, dat ze een goed betaalde job hebben, dat ze een dak boven hun hoofd hebben, ... Bijna alle bewegingen in Noord en Zuid gaan daarover. Dat moeten we vooral blijven doen, in solidariteit met elkaar. Dat gaat ons sterker maken. Als de jongeren, de klimaatactivisten, de vrouwenbeweging, ... als die allemaal blijven opkomen voor hun rechten, in verbondenheid met de bewegingen in Noord en Zuid, dan worden we sterker.

(Dit artikel verscheen in het herfstnummer van het magazine Solidair)

Muiterij, deel 1: The Summer of Discontent