Moeten we het kapitalisme op onze blote knieën bedanken voor het vaccin?

“We weten het al sinds Adam Smith maar dit is een stevige herinnering: concurrentie werkt, in het algemeen belang.” Zo reageerde Johan Van Overtveldt, ex-minister van Financiën en tegenwoordig Europees Parlementslid voor N-VA, op Twitter op de aankondiging van de coronavaccins van Pfizer-BioNTech en Moderna.

Door zijn verwijzing naar de econoom die bekend staat als “de vader van het kapitalisme”, wilde hij duidelijk maken dat we deze ontwikkeling te danken hebben aan de vrije markt van het kapitalisme en de welwillendheid van de farmaceutische multinationals. Er zijn minstens vijf redenen waarom hij de bal volledig mis slaat.

1. We hadden al veel langer een vaccin kunnen hebben

Op de Amerikaanse televisiezender MSNBC benadrukte onderzoeker Peter Hotez dat de zoektocht naar een vaccin tegen coronavirussen al zeventien jaar geleden begon. Toen werden reeds de eerste experimentele vaccins bekeken.

In 2003-2004 werd de wereld immers geconfronteerd met een ernstige uitbraak van SARS, het oudere broertje van het coronavirus dat nu de wereld teistert. In 2012, teisterde een ander coronavirus het Midden-Oosten. Maar toen de uitbraken uitdoofden, verdween ook interesse van de farmaceutische multinationals.

Zelfs toen het team van Hotez in 2016 dicht bij een vaccin tegen een type coronavirus stond, was geen investeerder geïnteresseerd. Het werd nooit op mensen getest. Sterker nog, toen de Europese Commissie in 2017 meer publiek geld wou investeren in het onderzoek naar pandemieën, was het de farmaceutische industrie die dat voorstel van tafel veegde: “Laat maar zitten, want daar is toch niets mee te verdienen.”

Hoe komt dat? De ontwikkeling van vaccins is duur en de winstmarges zijn gering. Een succesvol vaccin beschermt lange tijd tegen een ziekte. Stel je voor: iedereen één spuitje en je hebt een ziekte de wereld uit geholpen. Voor een farmaceutisch bedrijf is dat een rampscenario. Zij investeren liever in medicijnen die langdurig ingenomen worden.

PVDA-dokter Dirk Van Duppen legde in zijn boek De Cholesteroloorlog al bloot hoe de strijd om goedverkopende blockbusters wordt gevoerd ten nadele van de volksgezondheid. In plaats van te investeren in vaccins tegen SARS deed Pfizer daar duchtig aan mee: begin deze eeuw bestond een kwart van de verkoop van Pfizer uit één product: de cholesterolremmer Lipitor.

2. De vrije markt moest uitgeschakeld worden om snel een vaccin te maken

Sinds maart werden inderdaad aan een recordtempo Covid-19-vaccins ontwikkeld. Dat was niet dankzij de vrije concurrentie. Integendeel, de vrije markt moest ervoor uitgeschakeld worden.

De Europese Commissie noemt haar coronavaccinstrategie daarom een ‘de-risk’-strategie: het overhevelen van het investeringsrisico van het bedrijf naar de overheid. De Commissie kocht vaccins aan die nog moesten worden ontwikkeld. Indien het vaccin er niet kwam, was dat geld verloren. Het privébedrijf liep dus nauwelijks risico.

Het is enkel omdat de overheid het commercieel risico uitschakelde dat de vaccins zo snel ontwikkeld konden worden. Een farmabedrijf begint immers liever niet met produceren, vooraleer het zeker is dat het vaccin effectief en veilig is, en op de markt kan komen. Het investeringsrisico is te groot.

Gezien financiële opbrengst centraal staat, en niet de maatschappelijke nood, gaan bedrijven pas over tot de volgende fase als ze volledige zekerheid hebben over de vorige. Mede daarom duurt de ontwikkeling van vaccins vaak lang. In plaats van de ontwikkeling van een vaccin te bekijken als een “investeringsrisico”, zoals privébedrijven dat doen, vertrok de overheid, gezien de enorme crisissituatie, van de maatschappelijke nood om snel een vaccin te hebben. Zo kon al gestart worden met de grootschalige productie nog voor men zeker was dat het vaccin werkzaam was.

In de Verenigde Staten, de tempel van het wereldkapitalisme, gebeurde iets soortgelijks. Pfizer beweert graag dat het geen overheidsgeld kreeg voor de ontwikkeling van zijn vaccin. Dat klopt enkel omdat het een vaccin liet ontwikkelen door BioNTech, een Duits bedrijf, met Duitse overheidssteun. Aangezien BioNTech zelf niet de infrastructuur had om het vaccin te testen en te produceren, viel het als een rijpe appel in handen van de farmagigant.

De Amerikaanse regering plaatste een bestelling ter waarde van meer dan twee miljard euro, nog voor de klinische proeven begonnen. Het Modernavaccin werd zelfs voor 99,9% met publieke fondsen ontwikkeld. Countryzangeres Dolly Parton, niet de farmaceutische industrie, zorgde voor de 0,1% of 1 miljoen dollar privégeld.

3. Kapitalisme betekent duurdere vaccins

Onder het kapitalisme, zo heet het, zorgt vrije concurrentie voor lagere prijzen. De Covid-19-vaccins vertellen een ander verhaal.

Hoewel de privésector weinig zelf investeerde, en zelfs het risico door de collectiviteit gedragen wordt, blijven de patentrechten, de intellectuele eigendom, toch bij de bedrijven. Dat betekent dat bedrijven zelf beslissen over hoeveel ze produceren en voor welke prijs.

Dat is een beetje alsof je nadat je het onderzoek en het ontwerp betaald hebt, net als de productie en het risico, en een aankoopprijs, daarna ook nog eens jaarlijks zou moeten betalen om op de stoel te mogen zitten.

Hoe die prijs bepaald wordt, houden de regering en de farmaceutische multinationals angstvallig geheim. Het wordt allemaal in achterkamertjes onderhandeld. De belastingbetaler mag zelfs niet weten hoeveel hij of zij precies betaalt voor de aankoop van vaccins.

Met transparante prijzen zou je nochtans als overheid producenten onderling tegen elkaar kunnen uitspelen. Waarom zouden we de lage prijs van één vaccin niet gebruiken om de prijs van de duurste vaccins naar beneden te onderhandelen? Niet dus.

Wat we wel weten, is dat de deals gesloten worden op kosten van de maatschappij. Eén belangrijk principe is bijvoorbeeld de zogenaamde “willingness to pay”. Hoeveel wil een land betalen om toegang te hebben tot een geneesmiddel?

Een ander punt is natuurlijk de winstmarge. Dat gaf de CEO van Pfizer ook openlijk toe. “Fanatiek en radicaal”, vond hij iemand die beweerde dat bedrijven geen winst zouden mogen maken op dit vaccin. Dat de winsten van de aandeelhouders eigenlijk gesubsidieerd zijn door belastinggeld, vond hij geen probleem.

Gezien voor zowat alle Covid-19-vaccins het onderzoek, de ontwikkeling, de uitbreiding van de productiecapaciteit en het financieel risico, ook deels voor verborgen gebreken, in grote mate met belastinggeld zijn gedekt, betaalt op het moment van de aankoop de belastingbetaler dus mogelijk al voor de derde of vierde keer.

De winst die gemaakt wordt, laat dat duidelijk zijn, wordt trouwens niet in de eerste plaats geïnvesteerd in het ontwikkelen van nieuwe essentiële geneesmiddelen. In 2019 legden de Pharma Papers bloot hoe vele farmaceutische bedrijven ondertussen vooral financiële reuzen werden. Gezondheid is bijzaak.

Tussen 1999 en 2017 maakten elf grote farmaceutische bedrijven een winst van meer dan 1.000 miljard euro. Daarvan werd meer dan 90% aan de aandeelhouders uitgekeerd. Vaccinproducent Moderna kan volgend jaar op 34 miljard dollar (of bijna 28 miljard euro) extra inkomsten rekenen, schat analist Peter Cohan van Forbes.

Pfizer-BioNTech mag volgend jaar rekenen op bijna 20 miljard dollar (of meer dan 16 miljard euro) inkomsten dankzij het vaccin, volgens CNN. De pure winst die daarop gemaakt wordt, overstijgt volgens The Guardian ruim die van Pfizers best verkopende product, een pneumokokkenvaccin.

4. Van Afghanistan tot Zimbabwe kunnen mensen het vaccin vergeten

Vorige eeuw maakte de verlammende ziekte polio immens veel slachtoffers. De Amerikaanse uitvinder Jonas Salk ontdekte in de jaren 1950 een poliovaccin. Op de vraag wie het patent op zijn uitvinding kreeg, zei Salk: “Het volk. Er is geen patent. Zou je een patent kunnen nemen op de zon?”

Het poliovaccin kwam vrij van octrooien op de internationale markt en de ziekte is nu in vele delen van de wereld uitgeroeid.

Stel dat de bedrijven nu, net zoals de Amerikaanse onderzoeker Jonas Salk dat deed met zijn poliovaccin, de productierechten zouden vrijgeven. Dan kon er momenteel massaal productie opgestart worden in India, Brazilië of Zuid-Afrika, in plaats van dat het Vlaamse dorpje Puurs als draaischijf moet dienen.

Dat zou ervoor zorgen dat veel meer mensen, veel sneller toegang zouden krijgen tot het vaccin. Dat is belangrijk. In een pandemie is niemand veilig tot iedereen veilig is.

Daarom moeten veilige en werkzame vaccins zo snel mogelijk en zo wijd mogelijk verspreid worden. Het feit dat we hier spreken over een nieuw type vaccins, de nieuwe mRNA-vaccins, zou daarbij kunnen helpen. Deze vaccins kunnen sneller en eenvoudiger worden geproduceerd, in kleinere en goedkopere faciliteiten dan traditionele vaccins.

Maar dat was buiten de logica van het kapitalisme gerekend. Het kapitalisme is zogenaamd gebaseerd op vrije concurrentie. Maar patenten en intellectuele eigendomsrechten schakelen die concurrentie uit en geven een monopolie op het vaccin aan een of meerdere bedrijven. Intellectuele eigendomsrechten beperken zo de productie en beschikbaarheid van het vaccin.

Westerse landen kochten ondertussen snel de beschikbare voorraden op. Voor velen in armere landen zou er voor 2023 überhaupt geen vaccin beschikbaar zijn. In september merkte Oxfam al op dat enkele rijke landen al meer dan de helft van alle beschikbare vaccins opkochten. In bijna 70 arme landen, van Afghanistan en Burundi tot Oekraïne en Zimbabwe, zou volgens Oxfam slechts een op de tien mensen volgend jaar toegang hebben tot het vaccin. Interne documenten van het solidariteitsmechanisme CoVax vrezen zelfs dat miljarden mensen tot 2024 zouden moeten wachten.

5. Kapitalistische concurrentie vertraagt ontwikkeling betere vaccins

De concurrentie tussen multinationals vertraagt ook de ontwikkeling van kwalitatieve vaccins. Neem nu de vaccins van Pfizer en Moderna. Beide zijn gebaseerd op dezelfde mRNA-technologie. Het eerste moet op -70° bewaard worden, dat is kouder dan het op Antarctica is, het tweede op -20°.

Dat er twee doses nodig zijn, die op ondenkbaar lage temperaturen moeten bewaard blijven, maakt het Pfizer-vaccin, het allereerste op de markt, weinig geschikt voor grootschalige wereldwijde vaccinatiecampagnes. Bovendien moet de logistiek voor beide vaccins op een verschillende manier uitgewerkt worden.

Stel dat Moderna zijn technologie had gedeeld, dan waren er geen superdiepvriezers nodig. Nu zitten we met twee zeer gelijkaardige vaccins (mRNA) waarvoor we verschillende protocollen moeten ontwikkelen. De kapitalistische concurrentielogica blijkt dus ook hier totaal inefficiënt.

Voor de bedrijven was het belangrijker om de eerste te zijn dan om het beste vaccin te ontwikkelen. Van zodra er immers een vaccin is goedgekeurd, wordt het immers moeilijker voor de concurrenten om alternatieve vaccins te ontwikkelen. Zij moeten dan aantonen dat de werkzaamheid van hun product niet moet onderdoen ten opzichte van het al geregistreerde product. Zelfs al gaat het om goedkopere, gemakkelijker te produceren of gemakkelijker te verspreiden producten. De snelle goedkeuring van vaccins bemoeilijkt dus de ontwikkeling van mogelijk betere concurrenten.