Hoge rentes: centrale banken schuiven de crisis door naar de gewone man

Wie op zoek is naar een nieuwe woning of wie een wagen moet kopen zal het al gemerkt hebben: geld lenen is zeer duur geworden. De tijd van lage rentevoeten en goedkope leningen is voorbij. Waar je een jaar geleden met wat geluk nog hypothecaire leningen van rond de een procent kon vinden, mag je vandaag al blij zijn als je interestvoeten die drie tot vier keer hoger liggen kan bedingen.

Jonge koppels op zoek naar een eerste woning vallen uit de boot want ondertussen blijven de vastgoedprijzen nog steeds zeer hoog. Bijgevolg ligt het aantal nieuwe hypothecaire leningen sinds begin dit jaar bijna de helft lager dan de afgelopen jaren. De hoge rentes die consumenten plots moeten betalen komen niet uit de lucht vallen. Ze zijn het gevolg van een actief rentebeleid van de Europese Centrale Bank (ECB). 

Nog nooit in haar geschiedenis heeft de ECB haar rentevoeten zo snel opgetrokken als de laatste acht maanden. In juli 2022 bedroeg haar depositorente nog -0,5%. Dat wil zeggen dat als banken kapitaal bij haar in bewaring gaven, ze er 0,5% strafrente op moesten betalen. Wilden banken geld ontlenen, dan deden ze dat renteloos.

Die uitzonderlijke situatie had de bedoeling om zo veel mogelijk kapitaal in de economie te pompen. Men hoopte hiermee de economie na de corona-lockdowns opnieuw te laten aantrekken. Op enkele maanden tijd heeft de ECB haar rentevoeten echter zeer snel opgetrokken. Banken krijgen nu 3% interest per jaar voor kapitaal dat bij de ECB geparkeerd wordt, en ze moeten 3,5% betalen op leningen. 

Hoe hoog de rentevoeten moeten zijn, wordt niet bepaald door een of andere natuurwet, maar het is een beslissing van de – onverkozen – bankdirecteuren die zetelen in de Raad van Bestuur van de ECB. Iedere zes weken komen ze samen, en nu hebben ze beslist om de hoogste rentevoeten in de geschiedenis van de ECB te hanteren. Christine Lagarde, voorzitter van de ECB, zegt bovendien nog niet van plan te zijn om de renteverhogingen snel te stoppen, laat staan dat ze de rente snel opnieuw wil laten dalen.

Met hoge rentevoeten laten ze de gewone man de inflatie betalen

De hoge rentevoeten voor hypothecaire leningen voor consumenten zijn eigenlijk maar een neveneffect van de keuze van de ECB om rentevoeten te verhogen. De ECB beweert dat ze zo de inflatie te lijf wil gaan. Maar die keuze is gevaarlijk.

De recepten van centrale banken tegen de inflatie zijn ingegeven door het neoliberale dogma dat inflatie altijd en overal een monetair fenomeen is. Ze hebben echter heel wat weg van aderlatingen uit de middeleeuwen.

De renteverhogingen veranderen niets aan de motor achter de huidige inflatie, zoals we al eerder aantoonden en nu ook de financieel economische pers en de ECB zelf moet toegeven. De inflatie is vooral gedreven door overwinsten van een kleine groep monopoliebedrijven die van de tijdelijke tekorten na de heropening van de economie gebruikmaakten om hun eigen prijzen te verhogen.

“Blijkbaar zijn veel ondernemingen in staat hun marges te vergroten zonder significant marktaandeel te verliezen, (...) hogere inputprijzen [maken] het gemakkelijker voor bedrijven hun marges te verhogen”, schrijft De Tijd hierover. De winstmarges voor bedrijven in de eurozone zijn een kwart hoger dan voor de coronacrisis. 

Maar daar wil de ECB niets van weten. De ECB zegt de rentevoeten op te trekken tot de arbeidsmarkt “afkoelt”. Dat is “economenjargon” om te zeggen dat er vandaag te weinig werkloosheid is en dus “werknemers [te veel] opkomen voor hogere lonen in een krappe arbeidsmarkt”. Dit zorgt er, in de ogen van deze bankdirecteuren, voor dat de werkende mensen te veel inkomen hebben, en dat zou zorgen voor meer vraag en zo de prijzen, en dus de inflatie, de lucht in duwen.

Door de rentevoeten zodanig op te trekken dat bedrijven minder investeringskredieten afsluiten, hopen ze dat de economie vertraagt. Zodat er minder nieuwe banen bijkomen, ontslagen vallen en een economische omgeving gecreëerd wordt waarin werkende mensen minder hard durven vechten voor bijpassing van hun loon om de gestegen prijzen te compenseren. Dit perverse systeem heeft maar één doel: de werkende klasse laten opdraaien voor de kosten van de inflatie, zoals we al eerder uitlegden.

Belgische banken met recordwinst van 7 miljard

Heel wat gewone commerciële banken varen dan weer wel zeer goed bij dit nieuwe hoge rentebeleid. De rente op onze spaarboekjes stijgt immers amper mee. Zelfs de Nationale Bank vindt dit niet kunnen. Want terwijl de banken tegenwoordig drie procent interest krijgen bij de centrale bank, bieden ze op spaarboekjes maar een fractie aan voor ons spaargeld. Gewone spaarrekeningen bieden nu een rente tussen een halve en één procent aan. Geen wonder dat de Belgische grootbanken in 2022 meer dan zeven miljard euro winst maakten.

De gevolgen van de abrupte renteverhogingen van de centrale banken spelen zich ook op een fundamenteler niveau af. Ze zorgen voor een renteschok die het wereldwijde kapitalistische economisch systeem door elkaar schudt. Maar wat de exacte gevolgen ervan zullen zijn, kunnen we nog niet inschatten. Want dat systeem draagt de littekens mee die geslagen zijn bij vorige schokken.

Zoals de economische schok van de corona-lockdowns en de zeer snelle heropening nadien. Eerst werd in enkele weken tijd bijna heel de wereldeconomie stilgelegd, om ze daarna zo snel mogelijk en overal tegelijk weer te openen. Dat gaf op zijn beurt aanleiding tot een volgende economische schok: die van de ontploffende energieprijzen.

Die energieprijzen veroorzaken prijsstijgingen in het hele systeem, met een koopkrachtcrisis voor de werkende klasse enerzijds en grote overwinsten voor enkele multinationals anderzijds tot gevolg. De renteschok is nu het antwoord van het financiële establishment dat de centrale banken beheert. 

En dat antwoord is helemaal anders dan hoe ze de laatste vijftien jaar met monetair beleid is omgegaan. Want sinds 2008 werd de rente door de ECB stap voor stap verlaagd. In 2015 voegde toenmalig voorzitter van de ECB, Mario Draghi, daarenboven een programma in waarbij voor duizenden miljarden euro’s aan “gratis geld” in de economie gepompt zou worden.

Tijdens de coronacrisis werden dezelfde gratis-geldkranen in Europa, maar ook in de Verenigde Staten, nog eens wagenwijd opengezet. Dat had steevast de bedoeling om de heropleving van de economie te stimuleren, maar in de praktijk kwam daar weinig van terecht. Wel stroomde het geld naar een kleine groep rijke aandeelhouders die de koers van hun aandelen de lucht in zagen schieten.

De littekens van dit beleid worden stap voor stap duidelijk

Deze vijftien jaar met lage rentes en bijna gratis geld hebben in de hele wereldwijde economie haar sporen nagelaten. Omdat het heel goedkoop was om te lenen hebben overheden, bedrijven en gezinnen zich diep in de schulden gestoken. Tijdens de coronapandemie alleen al is er wereldwijd 45.000 miljard dollar aan schulden bijgekomen. De hogere rentevoeten maken het nu steeds duurder om die hoge schulden te onderhouden. Wanneer leningen aflopen konden die vroeger vaak met een nieuwe lening verlengd worden, maar vandaag zijn die nieuwe leningen veel duurder geworden.

De eerste slachtoffers hiervan zijn landen in het globale Zuiden die hun leningen niet meer kunnen terugbetalen. Zoals Sri Lanka dat in mei vorig jaar failliet ging. Maar dat land staat niet alleen. Als gevolg van de hogere rentevoeten betalen ontwikkelingslanden ondertussen meer aan interesten op hun leningen dan ze aan kosten voor gezondheidszorg betalen.

Ook in Europa is het debat over de schuldgraad van de lidstaten terug van weggeweest. De Europese Commissie verplicht overheden om te besparen om hun schulden te kunnen terugbetalen. Hoe hoger de rentevoeten stijgen, hoe harder we het slachtoffer zullen worden van deze nieuwe besparingsrondes.

De bijkomende kosten die de Belgische staat nu moet betalen voor zijn schulden is al opgelopen van acht tot tien miljard euro op vijf jaar tijd. Dat is waarom men al begint te spreken van de terugkeer van de besparingspolitiek die we in de jaren 1980 en de jaren 2010 zagen.

Speculanten met gratis geld maken onze energiefactuur duurder

Niet alleen de lage rentevoeten lieten sporen na, ook het gratis geld heeft de financiële wereld veranderd. Al dat geld vond immers meestal niet zijn weg naar productieve investeringen in de reële economie. Maar het gaf wel ruimte aan grote investeringsfondsen om massaal te speculeren.

Zo heeft dit gratis geld speculatie op energieprijzen in de hand gewerkt. Tijdens de coronacrisis kochten snuggere handelaars er immers spotgoedkoop alle leveringscontracten van gas mee op. De gasbedrijven waren dankbaar om toch nog kopers te vinden in een tijd dat grote delen van de economie, en dus ook de vraag naar gas, stillag. Toen de economie na de lockdowns opnieuw aantrok, en er dus meer vraag was naar gas, konden deze speculatieve handelaars hun contracten met grote winsten doorverkopen. Dit duwde de gasprijs nog eens extra omhoog.

Allemaal factoren die onze energiefactuur de lucht in doen schieten. Dat is uitermate ironisch aangezien het losse monetaire beleid dus ook de inflatie heeft versterkt, waardoor de centrale banken nu hun monetaire beleid opnieuw verstrakken. 

Een andere favoriete plek voor speculatie waren technologiebedrijven. Gedurende jaren was the sky the limit in Silicon Valley. De ene na de andere technologie start-up werd door durfkapitalisten overstelpt met geld dat ze bijna gratis konden lenen. Eens zo’n snelgroeiende start-up de beurs opging, konden de durfkapitalisten cashen dankzij hoge beurskoersen.

Maar ook gewone bedrijven maakten er gebruik van om spotgoedkope leningen af te sluiten en zo hun eigen aandelen op te kopen. Dit zijn cadeautjes voor de aandeelhouders, want ze kochten zo de aandelen aan veel hogere prijzen dan ze initieel verhandeld worden en het zorgt ervoor dat dividenden over minder aandelen verdeeld moesten worden. Op deze manier heeft het alom aanwezige geld de beurzen jarenlang de hoogte in gejaagd. 

Nu is het gratis geld opgedroogd

Omdat de centrale banken hun gratisgeldbeleid teruggeschroefd hebben, zijn de aandelen van de Amerikaanse technologiebedrijven al een tijdje in vrije val. Op anderhalf jaar is van de Amerikaanse technologiebeurs Nasdaq een derde van de waarde in rook opgegaan.

Sinds enkele maanden zijn deze technologiebedrijven massaal medewerkers aan het ontslaan omdat de durfkapitalisten ook geen beroep meer konden doen op het gratis geld en dus de geldkraan hebben dichtgedraaid. Al meer dan 300.000 jobs zijn geschrapt om de bedrijven winstgevender te maken. Omdat de sector zo gegroeid is dankzij het gratis geld, is het niet uitgesloten dat er een aantal onder hen over de kop zullen gaan bij gebrek aan gratis geld. Maar niet voordat ze er alles aan hebben gedaan om de kosten af te wentelen op hun werknemers, uiteraard.

Op welke manier het financiële systeem zich gewenteld heeft in dit losse monetair beleid is nog onduidelijk, maar het staat buiten kijf dat hoe langer de hoge rentes zullen aanhouden, hoe meer de littekens bloot zullen liggen. Want jarenlang hebben speculanten grof geld verdiend met nieuwe financiële constructies waarvan het onduidelijk is hoe ze er nu exact uitzien.

Zo moest in september 2022 in het Verenigd Koninkrijk de financiële markt van de overheidsobligaties gered worden door de Britse centrale bank. In maart 2023 moest de Amerikaanse overheid dan weer ingrijpen om met 300 miljard dollar de tweede en derde grootste bankcrashes in haar geschiedenis op te vangen. Ze gooit hiermee meteen haar hele financiële systeem overhoop omdat ze duidelijk maakt dat wanneer je voldoende geld hebt, risico niet meer bestaat. Met deze politiek zal de overheid je komen redden als je te veel risico hebt genomen, op voorwaarde dat je geld genoeg hebt. “Socialisme voor de rijken”, noemde de Amerikaanse senator Bernie Sanders dit.

Het establishment wil de werkende mensen opnieuw laten betalen

Vijftien jaar los monetair beleid wordt nu in een sneltempo verstrakt. De delen van de wereldeconomie die zich afhankelijk hebben gemaakt van dit goedkope geld worden wakker in een wereld waar de zaken niet meer draaien als voorheen. Nu het gratis geld is opgedroogd, zullen ze nieuwe bronnen moeten vinden om hun oude winsten te kunnen blijven aanhouden. En dat brengt hen natuurlijk naar zij die de echte waarde in de economie creëren: de werkende klasse.

De strijd die vandaag woedt bij Delhaize is hier ook mee verbonden. Want de grote kapitaalfondsen die aandeelhouders zijn van Ahold Delhaize konden jarenlang genieten van sterk stijgende beurskoersen, omdat het bedrijf voor miljarden aan eigen aandelen kocht. Het is een praktijk die dat soort grote aandeelhouders ondertussen standaard vereisen, maar omdat kapitaal hiervoor nu minder beschikbaar is, moeten de werknemers van Delhaize deze factuur betalen. Het bedrijf wil één miljard euro besparen om datzelfde miljard te gebruiken om eigen aandelen terug te kopen. Hiervoor wil de directie 9.000 Delhaiziens laten inboeten op loon- en arbeidsvoorwaarden door haar winkels met personeel en al te verkopen aan zelfstandige uitbaters.

Die zijn bovendien gemakkelijker om onder druk te zetten om goedkoper te werken dan de goed georganiseerde Delhaizemedewerkers. Zo garandeert ze besparingen op lange termijn. Maar dat is gelukkig zonder de medewerkers zelf gerekend die zich er niet zomaar neerleggen en zich verzetten tegen deze plannen.

Maar het establishment probeert ook onrechtstreeks de kosten van de crisis op ons af te wentelen. Want tijdens de coronacrisis hebben Europese landen zich massaal in de schulden gestoken om de economie draaiende te houden met allerlei steunmechanismen aan bedrijven. Die konden hierdoor recordwinsten blijven maken.

Maar nu de coronacrisis voorbij is, klinken de geluiden van de Europese besparingspolitiek opnieuw luider. De schuldenberg moet nu zo snel mogelijk worden afgebouwd. De Europese Commissie verbindt zelfs de uitbetaling van de relancemiddelen, die bedoeld waren voor projecten om de economie te laten herstarten, aan het doorvoeren van begrotingshervormingen zoals de besparing op de pensioenen die de Vivaldi-regering net nog doorvoerde.

En dit is nog lang niet voldoende voor de liberalen en rechtse nationalisten. Zij spreken opnieuw over de “schulden”, een “ontspoorde begroting” en “monetaire discipline”. Allemaal woorden om de mensen voor te bereiden op nog meer besparingen in pensioenen, sociale zekerheid, openbare diensten en nog veel meer. Het is dezelfde taal die we na de crisis van 2008 ook al hebben gehoord. Deze rechtse krachten willen verder gaan om ervoor te zorgen dat de schulden in tijden van hoge rente als stormram gebruikt worden om sociale rechten af te breken. 

Hoe vermijden we die gevaarlijke nieuwe crisis?

Crashende banken, massaontslagen, besparingen en sociale strijd, het is slechts het begin van een nieuw financieel regime dat de centrale banken optuigen. Ze lokken bewust een crisis uit. Maar dit is lang niet de enige manier om de inflatie te beteugelen. 

Laten we beginnen met de massale overwinsten die grote bedrijven nu maken door de economische situatie en hun sterke positie te misbruiken, af te romen en speculatie op essentiële grondstoffen te verbieden. In de energiesector, de oliesector, maar ook de voedingssector, worden massale winsten gemaakt die de crisis alleen maar verdiepen en de inflatie verder aanjagen.

Op die manier kunnen we ook de prijzen van basisproducten blokkeren zoals onder meer econome Isabella Weber al een tijdlang voorstelt.

Tegelijkertijd moeten onze lonen sneller kunnen stijgen dan de inflatie. Overal ter wereld zijn loonsverhogingen onderwerp van sociale strijd. De inzet is om de inflatie te compenseren, maar ook dat de lonen meer stijgen dan inflatie. Anders verliezen we sowieso. De strijd tegen de loonblokkeringswet blijft daarom ook in tijden van inflatie brandend actueel.

Zo beschermen we onze koopkracht, maar ook ons spaargeld door verdere inflatie tegen te houden zonder dat rentevoeten stijgen. Dit zal overheden toelaten om in plaats van te moeten besparen eindelijk opnieuw te kunnen investeren. En dat is nodig want door het niet-effectieve monetaire beleid staan we al jaren stil en is onze infrastructuur op heel wat vlakken hopeloos verouderd.

Dat stelt ons bij een energiecrisis nodeloos bloot aan de enorme prijsschommelingen op de internationale gasmarkt. Maar het maakte ook duidelijk hoe groot de nood is aan investeringen in isolatie van woningen. En in een efficiënt en goedkoop openbaar vervoer.

Dat zijn drie voorbeelden van investeringen die broodnodig zijn om de klimaatuitdagingen aan te gaan zoals we beschreven in het boek Doe de Switch. Deze voorstellen beschermen ons ook tegen prijsstijgingen en dus inflatie. En dat heeft onmiddellijk effect, zo bewees het succesvolle Duitse initiatief van afgelopen zomer dat met goedkoop openbaar vervoer de inflatie met bijna tien procent verminderde.

Maar de hoge inflatie toont ook aan dat het weer hoog tijd wordt voor een echte publieke bankensector. Met banken waar je spaarcenten veilig zijn en beschermd worden tegen inflatie. Banken die investeren in de reële economie en burgers en overheden de ruimte geven om veilig te investeren in de toekomst. En banken dus, die zich niet blootstellen aan speculatie en kortetermijnrendement, maar waar we op lange termijn als maatschappij op kunnen rekenen.

En tot slot vraagt dit ook een verandering bij de spil in dit verhaal: de Europese Centrale Bank. Het kan niet meer dat de belangrijkste monetaire instelling van de eurozone bijna volledig losstaat van enige democratische controle. Deze instelling kiest steevast de kant van de grote kapitaalgroepen, in plaats van de Europese burgers. We hebben nood aan een door en door transparant en democratisch beleid dat de nodige fondsen kan voorzien om de zo noodzakelijke sociale investeringen eindelijk mogelijk te maken.