Gezondheid boven winst: hoe we ervoor kunnen zorgen dat corona geen cashkoe wordt voor Big Pharma
Wereldwijd zoeken duizenden wetenschappers naar geneesmiddelen en vaccins tegen Covid-19. Ook Big Pharma trekt alles uit de kast om maximaal munt te slaan uit de pandemie die nu ons leven beheerst. Het is nochtans de verantwoordelijkheid van de grote farmaceutische bedrijven dat die behandeling er vandaag nog niet is. Zij mogen uit de strijd tegen corona geen euro winst halen, vinden Sofie Merckx en Anne Delespaul, beiden huisarts bij Geneeskunde voor het Volk. De PVDA diende in de Kamer een resolutie in die via dwanglicenties wil vermijden dat een vaccin of geneesmiddel onder een patent van een farmaceutisch bedrijf valt.
Big Pharma haalt lange tijd haar neus op voor potentiële corona-doorbraken
“Dit zijn de wereldkampioenschappen virologie”, beschrijft viroloog Marc Van Ranst het1. Wereldwijd werken wetenschappers de klok rond aan de ontwikkeling van een vaccin en wordt gezocht naar geneesmiddelen voor de behandeling van corona-patiënten. Farmareuzen Johnson & Johnson, GSK en Pfizer lopen elkaar koortsachtig voor de voeten om als eerste hun product op te markt te brengen. Die bedrijvigheid staat in schril contrast met de situatie vóór het uitbreken van Covid-19, toen er bij farmaceutische bedrijven nauwelijks zes klinische trials liepen rond coronavirussen.
Na vroegere uitbraken van corona-varianten SARS (2002) en MERS (2012) stonden verschillende wetenschappers nochtans dicht bij een doorbraak in de ontwikkeling van een vaccin. Onder hen de ploeg van prof. Peter Hotez, decaan van de National School of Tropical Medicine in Texas. De zoektocht naar de nodige middelen om het onderzoek naar de klinische fase te brengen, botste echter op een muur van desinteresse2. In totaal ontwikkelden wetenschappers zo’n 84 kandidaat-vaccins3 voor SARS en MERS, een voor een belandden ze in de koelkast. Hetzelfde geldt voor de antivirale middelen, stelt viroloog Johan Neyts: “Als we hadden geïnvesteerd in een virusremmer tegen die bekende varianten, dan had die wellicht ook tegen het nieuwe virus gewerkt. Waarom is dat niet gebeurd? Niemand heeft geluisterd4”.
Vanwaar die totale desinteresse? “De signalen van de markt waren verkeerd”, legt Noam Chomsky de vinger op de wonde5. Voor de aandeelhouders is rentabiliteit de enige drijfveer, niet de reële noden van de bevolking. Big pharma speurt de markt af, op zoek naar de nieuwe kip met de gouden eieren om zo hoog mogelijke winstmarges te garanderen. Zeker in niet-pandemische tijden vindt men die niet bij vaccins of virusremmers. Voormalig GSK-topman Debruyne windt er geen doekjes om: “Dat gebrek aan opbrengsten is een grote uitdaging, want met andere projecten kunnen die bedrijven veel meer verdienen6”. Wat die ‘andere projecten’ dan mogen zijn? “Voor big pharma is het voordeliger een nieuwe bodycrème te maken eerder dan een vaccin”, vat Chomsky het samen7.
Corona als nieuwe heilige graal
Nu duidelijk wordt welke enorme afzetmarkt zich aandient, zien de grote farmaceutische bedrijven in corona plots wél de heilige graal. Daar waar alle economische sectoren vandaag getroffen worden door de gevolgen van de pandemie, spreekt men voor farma over een ‘business opportunity’8. Kijk maar naar farmareus Johnson & Johnson die niet wacht op de resultaten van klinische tests om alvast de productie van tientallen miljoenen dosissen te starten9. “Een berekende gok”, klinkt het10. De aankondiging alleen al deed het beursaandeel van J&J met 8% stijgen. Als er veel winst te rapen valt, zijn aandeelhouders dus wél bereid met het nodige geld over de brug te komen.
Ook het Amerikaanse bedrijf Gilead Sciences greep de nieuwe ‘business opportunity’ alvast schaamteloos. Nadat de WHO remdesivir uitroept tot een van de ‘meest beloftevolle kandidaat-geneesmiddelen’11, registreert Gilead het medicijn nog snel als ‘weesgeneesmiddel’12, bedoeld voor medicijnen tegen zeldzame ziekten. Nu kan Gilead alle lusten opstrijken. Het heeft onder andere recht op 7 jaar monopolie op dit middel, waardoor het de prijs flink kan opdrijven. Onder grote publieke druk trekt de farmareus haar staart op het laatste nippertje weer in13. Maar het mag duidelijk zijn: Big Pharma haalt alle truken van de foor boven om munt te slaan uit deze gezondheidscrisis.
De lasten voor de gemeenschap, de lusten voor big pharma
Zowat alle wetenschappelijke doorbraken zijn het resultaat van gesubsidieerd onderzoek, uitgevoerd aan onze universiteiten en publieke onderzoeksinstellingen. Getuige daarvan ook de sleutelrol van het Rega-instituut van de KUL en hun topwetenschappers in het onderzoek naar corona14. Waar deze onderzoekers vandaag terecht voor vrezen, is dat aan het einde van de rit de farmaceutische bedrijven zich deze publieke investering volledig toeëigenen en dat wat een publiek goed zou moeten opleveren, uiteindelijk door big pharma geprivatiseerd wordt.
De farma-industrie maakt hierbij gretig gebruik van het op haar maat geschreven patentrecht. Zogenaamd in het leven geroepen om onderzoek en innovatie te stimuleren, zien we in de praktijk hoe de patentwetgeving vooral misbruikt wordt om buitensporige prijzen voor geneesmiddelen te vragen die volledig losstaan van de reële onderzoeks- en ontwikkelingskosten.
De farma-lobby draait vandaag overuren om ervoor te zorgen dat bedrijven de handen volledig vrij houden om hun producten aan de hoogst mogelijke prijs te verkopen. Zo slaagde deze lobby er begin maart in de Verenigde Staten in om een aantal wettelijke bepalingen tegen te houden die de overheid de mogelijkheid gaven in te grijpen in de intellectuele eigendomsrechten van farmaceutische bedrijven of om tussen te komen in de prijszetting van geneesmiddelen en vaccins.15 Ook in de Europese overheidssubsidies voor de ontwikkeling van geneesmiddelen16 zijn geen expliciete garanties opgenomen om de ontwikkelde producten financieel toegankelijk en ruim beschikbaar te maken.
De hoofdrolspelers proberen vandaag de publieke opinie gerust te stellen. Ze laten weten niet in geld geïnteresseerd te zijn en alleen de volksgezondheid voor ogen te hebben. De ervaring leert ons dat we hier toch onze twijfels bij mogen hebben. De houding van Novartis tegenover baby Pia staat nog vers in het geheugen. Met een prijskaartje van 1,9 miljoen euro werd de levensnoodzakelijke behandeling Zolgensma het duurste geneesmiddel ter wereld. Novartis verwijst naar de hoge researchkosten, maar verzwijgt dat niet zijzelf voor de wetenschappelijke doorbraak zorgden, maar wel het publieke onderzoekslab Genethon. Gefinancierd door crowdfunding, nota bene. Hetzelfde verhaal, telkens opnieuw. We moeten hier paal en perk aan stellen, en wel nu.
Gezondheid boven winst: laat ons een einde stellen aan deze marktlogica
Vanop het terrein groeit het verzet tegen deze alomtegenwoordige wetten van de markt. Getuige de open brief waarin Artsen Zonder Grenzen en Dokters van de Wereld samen met een 60-tal andere middenveldorganisaties oproepen om de volksgezondheid dringend boven de winsthonger te plaatsen17. Een paradigmaverandering dringt zich inderdaad op.
Er is nood aan samenwerking in plaats van concurrentie. Alle betrokkenen moeten het onderzoekswerk in real time delen. Door te steunen op de kracht van collectief onderzoek kan er kostbare energie en tijd bespaard worden. Samenwerking is ook wat Costa Rica voorstelt in haar oproep aan de WHO om een ‘patent pool’ op te richten die alle rechten verzamelt op vlak van data, kennis en technologieën die nuttig zijn in de strijd tegen Covid-1918. Nederland gaat alvast mee in het verhaal, nu ons land nog19.
De overheid moet voldoende bevoorrading en een zo laag mogelijke prijs van de behandeling afdwingen. Dat kan via dwanglicenties. Dit principe van dwanglicenties dwong Nelson Mandela eind jaren 1990 af om het monopolie van farma-multinationals op hiv-medicatie te breken. Vandaag ondernamen Canada20, Chili21 en Ecuador22 al actie in deze zin. In ons land kan het ook, maar heeft onze regering altijd getwijfeld het toe te passen. Dat moet nu veranderen. Om een terugbetaling door de sociale zekerheid te kunnen voorzien en de behandeling gratis te maken voor de patiënt. Big Pharma mag geen euro winst maken op de strijd tegen corona.
Laat ons nu snel optreden om corona samen klein te krijgen. En laat ons dan het functioneren van de farmaceutische industrie aanpakken, want die is ongeneeslijk ziek. De mens moet de maatstaf zijn, niet het maximale rendement. Dat kan maar als we het onderzoek, de ontwikkeling maar ook de vruchten ervan in publieke handen brengen.
1 Humo, 14/03/2020
2The Guardian, 27/03/2020
7 Idem
16Innovative Medicines Initiative
17European Public Service Union, 25/03/2020
18https://www.keionline.org/32556
21https://www.keionline.org/wp-content/uploads/resolucioncoronavirus.pdf
22https://www.keionline.org/wp-content/uploads/ES-Ecuador-CL-resolution.pdf