De terugkeer van de extreemrechtse dreiging

Een klopjacht organiseren op een 18-jarige klimaatactiviste. Een groep jonge meisjes intimideren en fysiek belagen. Een journalist op zijn verjaardag opzoeken en in mekaar slaan. Een gerichte actie organiseren om een opiniemaker op Twitter en Facebook te laten blokkeren. Als voorzitter van een grote extreemrechtse partij de online stalking van een 18-jarig meisje aanmoedigen. Het zijn allemaal gebeurtenissen die op één week tijd toe te schrijven zijn aan extreemrechts. Het zijn geen geïsoleerde voorvallen. De toename van geweld is een internationaal fenomeen.

Rapport na rapport toont aan dat de gewelddadige incidenten vanuit extreemrechtse hoek toenemen. In Engeland en Wales stelde de staatsveiligheid in 2018 meer dan 70.000 racistische misdaden vast. Het aantal haatmisdrijven steeg er met 17% tegenover het vorige jaar. In Duitsland ziet men een stijging met 12% van het aantal extreemrechtse misdaden in de eerste helft van 2019. In Italië verdrievoudigt het aantal incidenten van racistisch geweld sinds de Lega Nord toetrad tot de regering, met 12 extreemrechtse schietincidenten en 2 racistische moorden in de eerste twee maanden van hun bestuur.

Toch onderschatten die tellingen waarschijnlijk nog altijd de echte cijfers van extreemrechts geweld. Europol, bijvoorbeeld, nam de aanslag van Breivik niet op onder die noemer. Volgens de organisatie gaat het namelijk om een ‘andere ideologie’.1

Ook de meest verregaande vormen van extreemrechts geweld nemen toe. In 2011 pleegt Anders Breivik een aanslag in Noorwegen. 77 mensen komen om, 50 van hen zijn achttien jaar of jonger. De aanslag zal voor een golf aan extreemrechts en fascistisch geweld zorgen. In 2012 worden zes mensen gedood in een schietpartij aan een Sikh tempel in de VS. In 2014 vallen drie doden aan een Joods gemeenschapscentrum in Overland Park in hetzelfde land. In 2016 wordt Brits parlementslid Jo Cox vermoord. Ze wordt neergeschoten met drie kogels, waarvan één in haar hoofd. De dader stopt niet, maar steekt haar ook nog meerdere keren met een mes. Het motief? Jo Cox was volgens de dader niet kritisch genoeg voor de EU en migratie. In 2017 vallen zes doden wanneer een extreemrechtse man het vuur opent bij een moskee in Quebec. In Charlottesville rijdt een 20-jarige neonazi, deelnemer van een ‘Unite the Right’ betoging, met een auto in op een groep tegenbetogers. Slachtoffers zijn één dode en 28 gewonden. Volgens Donald Trump zijn er ‘goede mensen aan allebei de kanten’. In 2018 vallen bij een schietpartij aan een synagoge in Pittsburgh elf doden en zes gewonden. Volgens de dader had de Joodse gemeenschap ‘kwaadaardige moslims’ naar de VS gebracht. In 2019 komt de bloedigste aanslag tot nu toe, met 51 doden aan twee moskees, in Christchurch in Nieuw-Zeeland. Begin augustus is er nog een bijzonder bloedige aanslag in El Paso in de VS, met 22 doden. In juni werd de Duitse politicus Walter Lübcke vermoord, weer omdat hij niet kritisch genoeg was voor migratie.

Zelfs dit is niet de volledige opsomming van de feiten. Bloedige aanslagen springen het meest in het oog, maar zijn slechts het topje van de ijsberg. Het arsenaal van extreemrechts geweld is bijzonder uitgebreid. Het gaat van racistische gezangen en doxxing, het aanzetten van stalking op het internet, tot knokploegen en terroristische aanslagen. De golf van al dat geweld wordt voortgestuwd door hetzelfde fenomeen: de verspreiding en normalisering van haatpropaganda op zowel sociale als traditionele media.

Voedingsbodem: de verspreiding van haatboodschappen

Unia zag in ons land in de eerste helft van het jaar een verdubbeling van haatboodschappen op sociale media.2 De kopstukken van extreemrechts hebben een doelbewuste strategie voor het verspreiden van hun haatpropaganda. Het komt neer op het tegelijkertijd verspreiden en normaliseren van hun ideologie, voornamelijk via het taalgebruik.

De ideeën moeten zo breed mogelijk ingang vinden bij de bevolking, zonder dat die daar echt erg in heeft. Het is daarom cruciaal dat de volle betekenis van de gebruikte woorden en slogans, die altijd een extreemrechtse fascistische inslag heeft, verborgen blijft. Slechts een deeltje mag duidelijk zijn voor het brede publiek, terwijl de harde kern wel de volledige betekenis vat. Die tactiek heet ‘dog whistling’: net zoals bij een hondenfluitje hoort enkel maar een beperkte doelgroep wat er echt aan de hand is.

Denk maar aan de term ‘omvolking’, een term die politici van Vlaams Belang vaak gebruiken. Iedereen kan daarin een vage angst lezen voor een zeer grote toename van migranten, of voor het verliezen van ‘de eigen cultuur’ door het toegeven aan de gebruiken van andere religies. Maar de term is zeer specifiek en gaat heel wat verder: de harde kern bedoelt een bewust plan van ‘cultuurmarxisten’ (linkse verraders of vaak Joden) om de blanke bevolking te verdrijven, te laten uitsterven, en te laten vermengen met niet-blanken. Het is een fascistische samenzweringstheorie dat oplossingen naar voor schuift die gaan van strenge Apartheid tot rassenoorlogen om het Westen te zuiveren van niet-blanken.

Of denk aan ‘boreaal’ van onder andere Thierry Baudet: zogezegd een poëtische benaming om het noordelijk deel van Europa te bejubelen. In feite gaat het om een specifieke term die verwijst naar het geloof dat Europa oorspronkelijk bevolkt werd door een volledig blank Arisch ras, en opnieuw volledig Arisch moet worden. Het was de concrete aanleiding om Jean-Marie Le Pen in 2015 uit het Front National te zetten.

Binnen besloten groepen wordt er wel verder gegaan met het taalgebruik. De slachtoffers worden zeer doelbewust ontmenselijkt. Dat is een typische techniek, ook in oorlogstijd, om de groep bereid te maken om geweld te gebruiken. Eén voorbeeld zijn de zeer racistische, seksistische memes die volop gedeeld werden binnen Schild & Vrienden. Daar wordt openlijk gewezen op de ‘suprematie’ van het ‘blanke ras’. Andere culturen en zeker moslims worden beschreven als ziektes, vuilnis, of ongedierte. Vrouwen worden als minderwaardig bestempeld, en er komt een wens naar voor om hun rol te herleiden tot het baren van kinderen. Er wordt voortdurend verwezen naar Joodse complotten. Recent kwam het taalgebruik naar buiten na de uitspraken van een voormalig bestuurslid van Vlaams Belang Jongeren op een datingsite. De man verwees naar mensen van Afrikaanse origine als ‘negers’ en ‘huisdieren’, en gaf aan dat vrouwen ‘objecten zonder mening’ zijn.

Extreemrechts hanteert een strategie van het verborgene, dat expliciet gericht is op zowel het naar rechts doen opschuiven van het maatschappelijk debat als op het radicaliseren van een besloten groep. Woorden die ze willen normaliseren, worden pas volledig duidelijk wanneer de persoon dieper in de extreemrechtse groepen getrokken wordt. Dit proces van radicaliseren wordt binnen de alt-right benoemd met een specifieke term: het nemen van de ‘red pill’.

Wanneer uitspraken of leden van extreemrechts worden ontmaskerd volgt altijd hetzelfde patroon. Woordvoerders minimaliseren het voorval. Men doet alsof men helemaal niet moet reageren, omdat het een geïsoleerd geval zou zijn. Of er wordt gewezen op vermeende uitspraken of daden van ‘extreemlinks’ die zogezegd even erg zijn. Maar onder het mom van het aanvallen van ‘politieke correctheid’ of ‘linkse cultuurmarxisten’ worden zo telkens opnieuw bakens verzet. Vaak met hulp van andere rechtse partijen of de media: die leggen de nadruk op het bestaan van ‘een debat’, waarbij elk standpunt plots even legitiem is.

De doelwitten

Extreemrechts richt zich heel bewust tegen bepaalde groepen, zowel in het gebruik van geweld als met hun haatpropaganda. De grote vijand vandaag zijn uiteraard vluchtelingen en mensen met een migratieachtergrond. Heel veel niet-gerapporteerd geweld richt zich tegen deze groepen. Ze worden ontmenselijkt met nieuwe woorden als ‘transmigrant’, men spreekt niet over individuen maar ‘massamigratie’, er wordt opgeroepen om hen ‘op te kuisen’. Vooral moslims zijn kop van jut. Islam wordt neergezet als ‘fundamenteel incompatibel met onze Westerse cultuur.’ Wat voor extreemrechts impliceert dat iedereen die de Islam volgt, verstoten moet worden uit Europa. De religie wordt teruggebracht tot jihadistisch terrorisme. Daarom verspreidt extreemrechts een haatcultus tegen de Islam, waarbij elk symbool en gebruik van moslim hardnekkig aangevallen en veroordeeld wordt.

De toename van minderheden in de maatschappij stelt de fascist voor de meerderheidsgroep als bedreigend voor. Blanke autochtonen moeten zich de meest gediscrimineerde groep voelen. De vrees moet gevoed worden dat de meerderheid vroeg of laat de minderheid zal worden. Die cultivering van slachtofferschap is cruciaal.

Naast de migranten en de Islam worden ook politiek andersdenkenden geviseerd. Wanneer journalisten, politici of opiniemakers het taalgebruik ontmaskeren of vormen van licht geweld veroordelen, worden ze bestempeld als deel van ‘het politiek correcte establishment’ of ‘de linkse kerk’. Extreemrechts spreekt over ‘subsidieslurpers’, ‘klimaatfundamentalisme’, ‘oikofobie’. Het extreme wantrouwen tegenover de media zet veel van hen er toe aan om te spreken over ‘de leugenpers’, een term die rechtstreeks ontleend is aan het nazisme.

Opvallend is dat ook vrouwen zeer vaak geviseerd worden, vooral vrouwen die ze kwalificeren als politiek andersdenkend. Extreemrechts hanteert een strikt reactionair vrouwbeeld: de vrouw is minder weerbaar als de man en moet beschermd worden, zelfs tegen zichzelf. Men wil dat de vrouw opnieuw haar ‘rol’ opneemt als moeder en opvoedster. Daartegenover is er een zeer duidelijke verheerlijking van het mannelijk lichaam en de mannelijke viriliteit. De oorzaak hiervoor is dat extreemrechts veel jonge mannen rekruteert uit de zogenaamde ‘manosphere’: misogyne groepen op het internet die haatcampagnes voeren tegen vrouwen en feministen. Daaronder vallen zowel groepen die zichzelf spiegelen aan traditionele dominerende, machistische rollen, als groepen die zichzelf als slachtoffer zien van vrijgevochten vrouwelijke seksualiteit (de ‘incels’).

Van haatpropaganda naar geweld

Er zijn voldoende bewijzen dat het verspreiden van deze haatpropaganda voor een stijgend aantal mensen een legitimatie creëert voor het gebruik van geweld. We zien dit terugkeren bij extreemrechtse terroristen: samen met hun terreurdaad verspreiden ze hun ideologie verder door het schrijven en breed publiceren van een manifest. Het model hiervoor in de recente geschiedenis is Anders Breivik.3 Ook bij de meest recente bloederige aanslag, die in El Paso, publiceerde de 21-jarige terrorist Patrick Crusius een nationalistisch, anti-migratiemanifest.

Maar ook op kleinere schaal is dit werkzaam. Unia spreekt van een geval van verkeersagressie tegen iemand met een migratieachtergrond, waarbij de dader trots aankondigt dat hij voor Vlaams Belang heeft gestemd.4 In Aalst vond een man de resultaten van Vlaams Belang voldoende reden om racistische dreigbrieven te sturen naar de personen in zijn buurt met een migratieachtergrond. Dit zijn ‘kleinere’ vormen van geweld, die wel bijna dagelijks voorkomen en daarom ook een zeer grote impact kennen.

Eenmaal extreem-rechts haar aanhangers overtuigd heeft van het gevaar van de “omvolking”, geeft ze hen het recht op “zelfverdediging”. Dat betekent het verbaal of fysiek bedreigen van de migranten en al wie ze als “migrantenvrienden” beschouwen. Dat groepen als Schild en Vrienden zich op deze “zelfverdediging” voorbereiden bleek uit de Pano-reportage. Je zag er duidelijk hoe de organisatie dweept met geweld en zelfs een rassenoorlog voorbereidt. Naar eigen zeggen zijn ze nochtans niets meer dan een ‘identitaire beweging’ die aan ‘metapolitiek’ doet: het verspreiden van de extreemrechtse ideologie. Dat is niet zo bizar: er is een duidelijke, directe link tussen de haatpropaganda en de verschillende vormen van extreemrechts geweld. Het verspreiden van de ideologie dient er toe om een groep te radicaliseren en klaar te stomen om geweld te gebruiken. En het gebruik van geweld dient er toe om critici van de ideologie de mond te snoeren. De twee hangen voor extreemrechts onlosmakelijk samen. Alles wordt ingezet om hun doel te bereiken: een blanke, reactionaire ethnostaat. Het is dan ook geen toeval dat Vlaams Belang Jongeren hier in mee stapt en tactische trainingen organiseert met Airsoft geweren op hun jongerenkamp in Polen. De staatsveiligheid ziet binnen extreemrechts een duidelijke beweging om zichzelf te bewapenen.5

Ook de strategie van Vlaams Belang Jongeren om overal op festivals en evenementen aanwezig te zijn met de strijdvlag maakt deel uit van de strategie van intimidatie. De posts op sociale media met foto’s van de vlag en de boodschap “… (bv. ‘de camping’) is van ons” leggen de claim: wij zijn hier baas. De link met de racistische gezangen van vorig jaar, “Handjes kappen, de Congo is van ons” is geen toeval. Men wil aantonen dat het discours steeds meer opschuift, dat extreemrechts niet terugkrabbelt. Vlaams Belang Jongeren noemt hun actie zelf een ‘cultuurstrijd’. De klopjacht naar Anuna en haar vriendinnen noemen ze ‘de veldslag’.6 Dat geeft aan dat ze het als een conflict zien, tegenover een vijand. In een strijd zijn intimidatie en desnoods geweld altijd een optie. Pukkelpop was ook helemaal geen waarschuwing voor de voorzitter van VBJ, Bart Claes. Integendeel, hij liet verstaan dat dergelijke acties in de toekomst nog méér zouden georganiseerd worden.

De haatpredikers binnen de gevestigde orde

Het grootste probleem is dat de haatpredikers zich ook bevinden onder de gevestigde politici en opiniemakers. Steeds meer onder hen doen mee aan de tolerantie en relativering van extreemrechts taalgebruik, en zelfs de rechtvaardiging van hun ideologie. De Britse opiniemaker en linkse activist Owen Jones werd zelf aangevallen door een extreemrechtse bende, en schrijft op The Guardian: "Als het over islamterroristen gaat, volgt al snel de vraag: wie zijn die haatpredikers die hen radicaliseren in de moskee of op het internet? In het geval van extreemrechts terrorisme laat een soortgelijk debat nog altijd op zich wachten. De reden is simpel: de haatpredikers zijn gevestigde politici, commentatoren en mediagroepen.”7 Misschien een te grote veralgemening, maar het is wel duidelijk dat binnen die groepen er krachten zijn die de haatpredikers normaliseren en een podium geven.

Een jaar geleden werd het gevaar van extreemrechts terrorisme door gevestigde politici onder de mat geveegd. De inlichtingen- en veiligheidsdiensten hadden in verschillende Europese landen een toename gerapporteerd van extreemrechtse activiteiten. De staatsveiligheid gaf aan dat ook in België een groeiend gevaar bestond voor extreemrechts geweld. Maar minister van Binnenlandse Zaken Jambon negeerde dit, en stelde plots “een stijging van extreemlinkse activiteiten door de aanwezigheid van transmigranten” vast. Als voorbeelden noemde hij 'steunbetuigingen aan transmigranten'. Hij beweerde “vanuit extreemrechtse hoek is er geen enkele activiteit geregistreerd in verband met deze problematiek.”8 Zo het groeiende gevaar van extreemrechts negeren is alvast schuldig verzuim. Men kan zich ook de vraag stellen als het geen doelbewuste strategie is.

Behalve aanvallen op pers, gerecht en middenveld, zijn ook xenofobie en autoritarisme in Vlaanderen stilaan een handelsmerk geworden van N-VA. Nooit zo expliciet als extreemrechts, maar vooraanstaande N-VA-politici stigmatiseren wel steeds meer etnische minderheden en vergoelijken discriminatie. Via de tweets van Francken en de uitspraken van De Wever – als het over Mawda en haar ouders ging, of over jongeren met Arabische roots die dansen na de aanslagen in Brussel, over Palestijnen die je niet meer buiten zou krijgen of over Berbers – over vreemdelingen, kortom. Ook op het vlak van mensenrechten neemt de N-VA vandaag openlijk standpunten in die voorheen enkel door het Vlaams Belang werden verdedigd. Het misprijzen voor de internationale verdragen is een constante geworden.

Racisme werd een “relatief” begrip dat vaak “als excuus voor persoonlijk falen wordt gebruikt door gediscrimineerde landgenoten”. Het omdopen van het Migratiepact in Marrakechpact en de restregering in Marrakechregering laat ook weinig over aan de verbeelding van al wie zich door moslimmigratie bedreigd voelt. De N-VA gebruikte bij haar campagne daarover zelfs materiaal dat ze haalden bij het extreemrechtse Alternative für Deutschland.

Maar ook de media en opiniemakers spelen een belangrijke rol bij de minimalisering en normalisering. Ook in Vlaanderen maakten academici en auteurs zich al terecht zorgen over de manier waarop de VRT omgaat met extreemrechtse haatzaaiers. Zo mochten VB-kopstukken, onder wie Dewinter, als 'expert' commentaar geven bij de overwinning van Baudet en de aanslag in Nieuw-Zeeland. Na het incident op Pukkelpop stapte de pers volledig mee in het debat over de ‘collaboratievlag’, in plaats van te focussen op het extreemrechts geweld op de camping. Dat N-VA politici bijna uitsluitend over de vlaggen twitterden, droeg daar zeker toe bij. Bart Maddens, professor en separatistische ideoloog, noemde het discours van Schild & Vrienden ‘zatte studentenpraat’ en ‘jeugdzonden’.9

Zo sijpelt het Nieuw Rechtse discours overal binnen. De dingen die zogenaamd ‘niet gezegd mogen worden ’ staan op de voorpagina’s van de grootste dagbladen. Woorden als ‘transmigrant’ worden overgenomen. Islamofobe retoriek, die twintig jaar geleden totaal ondenkbaar was, hoor je nu in iedere verkiezingscampagne. Zelfs sociaaldemocratische politici durven de diverse samenleving niet meer te verdedigen, uit schrik als naïeve gutmenschen te worden bestempeld.

Een opdracht voor democraten

Er is een bewuste strategie om personen te radicaliseren door het verspreiden en normaliseren van extreemrechtse haatpropaganda. Er is eveneens een doelbewuste strategie van intimidatie, zo nodig met geweld, om critici de mond te snoeren. De vraag is: hoe verzetten we ons? Hoe houden we deze spiraal van extreemrechts geweld tegen?

De voornaamste opdracht voor alle democratische krachten in de samenleving is om de banalisering van dit geweld en die intimidatie stop te zetten. Geweld is geweld. Intimidatie is intimidatie. Men mag daar niet voor plooien, maar moet in verzet gaan. Het is een opdracht om de aandacht te blijven vestigen op elk geval van extreemrechts geweld en intimidatie. Op dit moment krijgt dit namelijk nog altijd niet genoeg aandacht van de media. Zelf slagen zij er wel in om van elk voorval met asielzoekers of mensen met een migratieachtergrond een nationaal drama te maken. Het is dus belangrijk om te rapporteren en te eisen dat er wordt opgetreden. Men moet klacht indienen bij politie en gerecht wanneer de wet overtreden worden.

Het is alvast hoog tijd dat we erkennen dat de verspreiding van extreemrechtse haatpropaganda een proces van gewelddadige radicalisering is. We moeten zorgen dat de hele samenleving het ook als dusdanig aanpakt. We mogen intussen ook het gevaar van het extreemrechts geweld niet onderschatten. Er zijn ook zeer veel uitdagingen om een sterk front ertegen te vormen.

Een belangrijke taak is ook om extreemrechts te blijven ontmaskeren als valse volksvrienden. Extreemrechts vertegenwoordigt in eerste plaats de elite, het rijk volk. Als we dat blijven aantonen, zal de sympathie bij de bevolking snel verdwijnen. De belangen van gewone mensen en alle onderdrukte groepen lopen samen. Racisme verzwakt de strijd tegen onderdrukking. Om dat ook effectief aan te tonen, zullen we overal moeten blijven opkomen voor de waarden van solidariteit, gelijkheid, eenheid, en menselijkheid. Ook op het internet, en ook tussen mensen die zich nu tot extreemrechts bekennen.

1 “Extreemrechts geweld smeult ook in Vlaanderen”, Apache, 9 augustus 2019.

2 “De verkiezingsuitslag wordt gebruikt als legitimatie voor racisme”, De Morgen, 23 augustus 2019.

3 “Geen lone wolves, wel een internationale extreemrechtse terreurbeweging”, Apache, 6 augustus 2019.

4 “De verkiezingsuitslag wordt gebruikt als legitimatie voor racisme”, De Morgen, 23 augustus 2019.

5 “Geen lone wolves, wel een internationale extreemrechtse terreurbeweging”, Apache, 6 augustus 2019.

6 “De Leeuw wil bij de elite horen”, De Morgen, 24 augustus 2019.

7 The Guardian, 22 augustus 2019 (vertaald in De Standaard, 23 augustus 2019).

8 De Standaard, 21 augustus 2018.

9 De Morgen, 22 juni 2019.