De broodprijs verlagen? Pak de ... ABCD aan

De voorbije twee jaar schoten de voedselprijzen wereldwijd de hoogte in. De gevolgen zijn rampzalig. In Oost-Afrika sterft om de 48 seconden één persoon van de honger. West-Afrika staat voor de grootste voedselcrisis van het voorbije decennium.1 Maar ook in het rijkere Westen lijden mensen honger of kampen ze met toenemende voedselonzekerheid. In België deden begin 2022 al 15 procent meer mensen een beroep op de voedselbanken dan tijdens de coronaperiode – ook mensen uit de middenklasse.2

De verklaring lijkt op het eerste gezicht evident: de oorlog in Oekraïne doet de prijzen stijgen. Het is juist dat deze verschrikkelijke oorlog bijdraagt tot de voedselcrisis, maar hij is niet de oorzaak.

Sinds het Russische leger in februari 2022 Oekraïne is binnengevallen, staat de voedselcrisis prominent op de nationale en internationale agenda's. Oekraïne is een van de grootste producenten ter wereld van graan, zonnebloemolie, maïs en meststoffen.3 Zesentwintig landen halen ten minste de helft van hun tarwe uit Rusland en Oekraïne. Door de oorlog zal de opbrengst waarschijnlijk met een derde dalen.

De oorlog in Oekraïne veroorzaakte dan ook een wereldwijde schok op de voedselmarkten. Granen, bakolie en vlees kosten plots een derde meer dan het jaar ervoor.4 Stijgende energie- en meststofprijzen5 helpen de voedselprijzen verder de hoogte in te jagen.

Maar de voedselcrisis begon lang voor de oorlog in Oekraïne. In 2021 leden zo’n 828 miljoen mensen honger – een tiende van de wereldbevolking.6 Dat zijn 103 miljoen mensen meer dan in de periode 2019-2020. In 2021 zaten 2,3 miljard mensen in een situatie van matige of ernstige voedselonzekerheid. Dat wil zeggen dat mensen onvoldoende toegang hebben tot gezond en betaalbaar voedsel.

De stijging van voedselprijzen, en bijgevolg de voedselonzekerheid, werd voornamelijk aan de coronapandemie geweten. Maar ook de pandemie was niet de echte oorzaak van de voedselcrisis. Die onthulde en verergerde enkel de kwetsbaarheid van wereldwijde voedselketens. Het ontbreken van een gecoördineerde, sociale reactie van regeringen op de pandemie heeft de situatie wereldwijd alleen maar erger gemaakt.7

Het werkelijke probleem is niet het tekort aan voedsel maar de prijs en toegankelijkheid van kwaliteitsvol voedsel

Hoewel gebeurtenissen als de oorlog in Oekraïne en de coronapandemie de voedselcrisis extreem vergroten, is honger een globaal, structureel en terugkerend probleem. Sinds de tweede helft van 2002 zijn de werkelijke voedselprijzen gestaag aan het stijgen, met pieken in 2007-2008 en 2010-2012.

Wereldvoedselprijzenindex, 1961-2022. Bron: FAO. https://www.fao.org/worldfoodsituation/foodpricesindex/en/

Het is een mythe dat honger en voedselonzekerheid veroorzaakt worden door een tekort aan voedsel of een stijgende bevolkingsgroei. Sinds 1960 steeg de wereldbevolking jaarlijks met 1,9 procent, maar de globale voedselproductie steeg jaarlijks met 2,8 procent.8 Dus de snelgroeiende wereldbevolking is niet het probleem.9

Meer voedsel produceren – vaak ten koste van ecologische evenwichten – is dan ook geen oplossing, aangezien er al voldoende voedsel voorhanden is. Het werkelijke probleem is de prijs en (on)toegankelijkheid van kwaliteitsvol voedsel. Hongersnood en voedselonzekerheid zijn niet het gevolg van een te lage voedselproductiviteit: ze zijn een door mensen veroorzaakt, politiek en economisch probleem.10

Soms worden acute voedselcrisissen veroorzaakt door directe politieke beslissingen. Doordat Saoedi-Arabië en lokale autoriteiten sinds 2015 brandstof en humanitaire hulp blokkeren voor Jemen, zijn 2,2 miljoen kinderen ondervoed.11 Soms ontstaan dringende voedselcrisissen door indirect menselijk ingrijpen. De graanoogsten in Europa, Noord-Amerika en India werden bijvoorbeeld getroffen door oorlog en pandemie, maar ook door de klimaatverandering. De hittegolven en bosbranden van 2021 en 2022 verminderden de opbrengsten. De regio van de Sahel en de Hoorn van Afrika werden door ongekende droogte geteisterd.12

De voortdurende, wereldwijde voedselcrisis is echter een systemisch probleem, een logisch bijproduct van de kapitalistische economie. It’s not a bug, it’s a feature! (Het is geen fout, het is een kenmerk, n.v.d.r.)

De grootste profiteurs van de stijgende voedselprijzen zijn de leden van de zogenaamde ABCD-groep

Terwijl gewone gezinnen zelfs hun kinderen aan het werk moesten zetten om de eindjes aan elkaar te knopen, steeg de rijkdom van de miljardairs sneller in twee jaar coronacrisis dan in de voorgaande 23 jaar. Elke 30 uur kwam er een nieuwe miljardair bij, terwijl er in dezelfde tijdspanne één miljoen mensen in extreme armoede verglijden – zo’n 263 miljoen op jaarbasis, verwacht Oxfam.13 In de voedselindustrie steeg de rijkdom van de miljardairs met elke twee dagen met één miljard dollar.14 De grootste profiteurs van de stijgende voedselprijzen waren de Amerikaanse multinationals Archer-Daniels-Midland Company, Bunge, Cargill en (Louis) Dreyfus – de zogenaamde ABCD-groep.

De Archer-Daniels-Midland Company (ADM) is een van de grootste Amerikaanse bedrijven en gespecialiseerd in voedselproducten als olie, soja, zaden en suikerproducten, en brandstof, voornamelijk bio-ethanol en biodiesel. De nettowinst van ADM bedroeg in 2021 2,7 miljard dollar, een stijging van 52,88 procent tegenover 2020.15 De multinational heeft een historisch slechte reputatie op het vlak van vervuiling, belastingfraude, corruptie en prijsafspraken. Als monopolist probeerde het bedrijf samen met vier andere bedrijven de prijs van op lysine gebaseerd diervoeder omhoog te krikken. Het boek en de film The Informant beschrijven het onderzoek naar deze praktijken.

Bunge Limited is gespecialiseerd in voedselverwerking, graanhandel en meststoffen. Het is een beursgenoteerd bedrijf sinds 2001. De nettowinst in 2021 was 2 miljard dollar, een stijging van 82,34 procent tegenover 2020. Ook Bunge heeft een slechte reputatie inzake belastingontduiking, vervuiling en het decimeren van inheemse gemeenschappen.16

Cargill, het grootste privébedrijf ter wereld en de grootste graanhandelaar, boekte de grootste winst in zijn 156-jarig bestaan en verwacht in 2022 zelfs nog grotere winsten.17 Cargill is in handen van de Cargill-MacMillan clan die in 2019 zo’n 14 miljardairs telde en met een gezamenlijk vermogen van 38,8 miljard dollar. Ze zijn de vierde rijkste familie in de VS.18 Elk jaar krijgen de Cargill-MacMillan familieleden zo’n 18 procent van de nettowinst uitgekeerd als dividend. Voor het jaar 2021 alleen al betekende dit 900.000 miljoen dollar aan dividenden.19

De Louis-Dreyfus Company (LDC), gesticht door Léopold Dreyfus in 1851, is vandaag de grootste katoen- en rijsthandelaar ter wereld. Zijn tentakels zitten ook in de globale suiker-, koper-, zink-, en loodhandel. De nazaten van Léopold Dreyfus bezitten het bedrijf nog steeds. In 2021 rapporteerde het een stijging van de winsten van 80 procent tegenover 2020.20 De bekendste telg van de familie is de actrice Julia Louis-Dreyfus (bekend van Saturday Night live, Seinfeld, Veep) met een vermogen van 250 miljoen dollar.21

Samen heeft de ABCD groep zo’n 70 à 90 procent van de globale graanhandel in handen. Olivier De Schutter, co-voorzitter van het Internationale Panel van Experten voor Duurzame Voedselsystemen, haalde scherp uit naar hen. Het feit dat deze voedselmultinationals “… recordwinsten maken, terwijl honger in opmars is, is duidelijk onrechtvaardig en het is een verschrikkelijke aanklacht tegen onze voedselsystemen. Wat nog erger is: deze bedrijven hadden meer kunnen doen om de hongercrisis te voorkomen …22 Uiteindelijk moeten we de monopolies breken die de voedselketen in een wurggreep houden. Een handjevol bedrijven controleert de globale zaden- en meststoffenmarkten, dierengenetica, de globale graanhandel en voedseldistributie. Ze maken enorme winsten ten koste van de boeren, consumenten en het milieu.23”

Dichter bij huis zwaait de distributiesector – de grote supermarkten zoals Aldi, Delhaize, GB, Lidl … – de plak. Kleinschalige Belgische voedingsbedrijven en KMO’s moeten hun prijzen laten zakken, terwijl hun kosten door hogere energie- en voedselgrondstoffenprijzen stijgen, om de winstmarges van deze grote ketens veilig te stellen.24 Het gevolg is faillissementen. In de Vlaamse landbouwsector steeg de omzet in 2022 met 19 procent, maar de kosten – energie, meststoffen en veevoeder – stegen met 25 procent.25

De multinationals spelen gretig in op het dalende aanbod aan voedselgrondstoffen om hun prijzen op te trekken en meer winst te vergaren

Het zijn duidelijk niet de Belgische boeren en KMO’s die met de centen gaan lopen, maar de multinationals die gretig inspelen op het dalende aanbod aan voedselgrondstoffen om hun prijzen op te trekken en meer winst te vergaren. Naast dit onmenselijke marktmechanisme speelt ook nog de perverse dynamiek van speculatie. Graan en andere voedselgrondstoffen worden verhandeld op beurzen, wat leidt tot instabiele en opgeklopte prijzen. Op die beurzen worden niet alleen oogsten verhandeld, maar ook aankoopbeloften van toekomstige oogsten. En die aankoopbeloften worden dan opnieuw doorverkocht. Dergelijke handel gebeurt niet door voedselhandelaars maar door speculanten, die er dan ook alle belang bij hebben dat de prijzen gaan stijgen. In 1996 was slechts zo’n 12 procent van de beurzen in voedselproducten in handen van speculanten, in 2011 was dat al 60 procent. Terwijl in 1996 nog bedrijven met directe commerciële belangen in de voedselproductie zo’n 88 procent van de markt domineerden, zakte hun aandeel in 2011 tot 40 procent.26 Een bedrijf als Cargill is bovendien een hedgefonds, een investeringsmaatschappij die rijke privé-investeerders aantrekt om risicovolle, alternatieve transacties te doen met een groot winstpotentieel.27

De toenemende rol van speculatie op de voedselmarkten zorgt ervoor dat de werkelijke vraag en aanbod steeds minder een rol spelen in de bepaling van de effectieve prijzen van voedselproducten. Het gevolg is inflatie en bruuske prijsstijgingen. Terwijl kleine boeren, landbouwarbeiders en gezinnen lijden onder de stijgende voedsel- en energieprijzen, worden de graanhandelaars en speculanten slapend rijk. De prijsstijging van tarwe en bakolie naar aanleiding van de oorlog in Oekraïne bijvoorbeeld, is niet het gevolg van een tekort aan voorraden als zodanig, maar eerder van het feit dat hamsteraars, handelaars en financiële speculanten met angst en paniek op het conflict hebben gereageerd.28 Bovendien misbruiken de grote ABCD-spelers dergelijke crisissen als breekijzer om hun woekerwinsten te vergroten en hun monopolies verder uit te breiden, ten koste van kleinere, lokale bedrijven die ten onder gaan.

Een plafond voor voedselprijzen en een belasting op de overwinsten

Het is compleet onaanvaardbaar dat de voedselgiganten enorme winsten maken, terwijl de voedselprijzen en voedselonzekerheid stijgen. Naar het voorbeeld van de energieprijzen moeten we op internationaal, Europees en Belgisch vlak ijveren voor een plafond voor voedselprijzen en een belasting op de overwinsten.

Plafonnering van de voedselprijzen. Wanneer we kijken naar de evolutie van de voedselprijzen, dan is het duidelijk dat ze sinds 2019 al op een hoog niveau stonden en vervolgens verder de hoogte inschoten. Een minimumeis is dan ook om de voedselprijzen terug te zetten op het niveau van januari 2019 en dat prijsniveau als plafond in te stellen. Net zoals voor de gasprijzen zou een dergelijke plafonnering in de eerste plaats op Europees vlak moeten bedongen worden, omdat de multinationals anders enkel aan het hoogstbiedende land zouden leveren. Indien dit politiek niet mogelijk is, kan de Belgische overheid zelf het verschil bijpassen via subsidies en/of een verlaging van de btw. De dalende staatsinkomsten die hierdoor ontstaan kunnen gecompenseerd worden door een belasting op de overwinsten van de multinationals.

Belasting op de overwinsten. In de context van de energiecrisis stelden internationale kapitalistische instellingen zoals de Europese Unie (EU)29, het International Monetair Fonds (IMF)30 en de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO)31 zélf aan nationale overheden voor om belastingen te heffen op de overwinsten van energiebedrijven. Italië heeft dit ondertussen doorgevoerd. Het is perfect mogelijk om dit voorstel door te trekken naar de overwinsten van de voedselmultinationals. Na de coronapandemie pleitte Oxfam International bijvoorbeeld voor een wereldwijde overwinstbelasting van 90% voor alle bedrijven en een miljonairstaks.32

In ons land heeft minister van Middenstand David Clarinval (MR) het Prijzenobservatorium al gevraagd om de winstmarges in de volledige keten van de agrovoeding door te lichten.33 Terwijl Clarinval deze studie wil gebruiken om te “bemiddelen” tussen de verschillende actoren, kunnen de uitkomsten hiervan ook dienen om (a) de overwinsten van de voedselproductie- en distributiesector in kaart te brengen en bijgevolg te belasten en (b) op een correcte wijze de voedselprijzen te plafonneren zodat kleine producenten hier geen schade onder lijden.

De ABCD-multinationals kunnen ook in België zelf op hun overwinsten worden aangesproken. ADM heeft zijn Belgisch hoofdkwartier in Antwerpen en zijn Europese zetel in Brussel. Cargill heeft zo’n 16 vestigingen in Antwerpen (chocolade), Gent (biodiesel), Izegem (olie), Mechelen (R&D), Moeskroen (chocolade, cakes, diervoeder) en Vilvoorde (R&D). Voor Louis-Dreyfus is België “een strategische hub voor de regionale en globale distributie van landbouwproducten”34 vanwaar zo’n 70 landen worden bediend. In Gent slaat LDC fruitsappen afkomstig uit Brazilië op in gigantische koelterminals. In Antwerpen importeert en exporteert de multinational katoen.

 

1 https://oi-files-d8-prod.s3.eu-west-2.amazonaws.com/s3fs-public/2022-09/bp-food-systems-10-myths-080922-en.pdf

2 https://www.bruzz.be/samenleving/steeds-meer-middenklassers-naar-de-voedselbank-bang-om-scheef-bekeken-te-worden-2022-05

3 https://www.theguardian.com/world/2022/may/06/ukraine-wheat-harvest-may-fall-by-35-percent-satellite-images-suggest

4 https://www.theguardian.com/global-development/2022/apr/08/global-food-prices-rise-to-highest-ever-levels-after-russian-invasion-ukraine-wheat

5 https://www.theguardian.com/global-development/2022/mar/21/fertiliser-prices-hit-new-highs-as-multiple-problems-affect-global-supplies

6 https://oi-files-d8-prod.s3.eu-west-2.amazonaws.com/s3fs-public/2022-09/bp-food-systems-10-myths-080922-en.pdf

7 Fakhri, Michael. The right to food and the coronavirus disease pandemic. Report to the UN General Assembly 18 July 2022.

8 https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1300/J144v01n02_01

9 https://oi-files-d8-prod.s3.eu-west-2.amazonaws.com/s3fs-public/2022-09/bp-food-systems-10-myths-080922-en.pdf

10 www.un.org/press/en/2021/sgsm20619.doc.htm

11 https://www.unicef.org/press-releases/yemen-acute-hunger-unprecedented-levels-funding-dries

12 Fakhri, Michael. The right to food and the coronavirus disease pandemic. Report to the UN General Assembly 18 July 2022.

13 https://www.oxfam.org/en/press-releases/pandemic-creates-new-billionaire-every-30-hours-now-million-people-could-fall#:~:text=Billionaires%27%20wealth%20has%20risen%20more,from%204.4%20percent)%20in%202000.

14 https://www.oxfam.org/en/press-releases/pandemic-creates-new-billionaire-every-30-hours-now-million-people-could-fall#:~:text=Billionaires%27%20wealth%20has%20risen%20more,from%204.4%20percent)%20in%202000.

15 https://www.macrotrends.net/stocks/charts/ADM/archer-daniels-midland/net-income

16 https://www.survivalinternational.org/news/8812

17 www.bloomberg.com/news/articles/2021-08-06/crop-giant-cargill-reports-biggest-profit-in-

156-year-history

18 https://www.businessinsider.com/richest-billionaire-families-america-2018-7?r=US&IR=T

19 https://www.bloomberg.com/news/articles/2021-08-06/crop-giant-cargill-reports-biggest-profit-in-156-year-history

20 https://www.theguardian.com/environment/2022/aug/23/record-profits-grain-firms-food-crisis-calls-windfall-tax?fbclid=IwAR0-ntwkHG--iGJScydcZ-msFbfgj5ttIoDralVzLwK642c-R12BAukzF38

21 https://www.celebritynetworth.com/richest-celebrities/actors/julia-louis-dreyfus-net-worth/

22 https://www.theguardian.com/environment/2022/aug/23/record-profits-grain-firms-food-crisis-calls-windfall-tax?fbclid=IwAR0-ntwkHG--iGJScydcZ-msFbfgj5ttIoDralVzLwK642c-R12BAukzF38

23 https://www.theguardian.com/environment/2022/aug/23/record-profits-grain-firms-food-crisis-calls-windfall-tax?fbclid=IwAR0-ntwkHG--iGJScydcZ-msFbfgj5ttIoDralVzLwK642c-R12BAukzF38

24 https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2022/09/16/hebben-supermarkten-te-veel-macht/

25 https://www.landbouwleven.be/14917/article/2022-10-04/alarmerende-kostenstijging-doet-inkomen-verdampen

26 https://www.theguardian.com/global-development/2011/sep/13/financial-speculators-spiralling-food-prices

27 https://www.theguardian.com/global-development/poverty-matters/2011/jun/02/abcd-food-giants-dominate-trade

28 Fakhri, Michael. The right to food and the coronavirus disease pandemic. Report to the UN General Assembly 18 July 2022.

29 https://www.oxfam.org/en/press-releases/eu-proposal-tax-excess-profits-much-needed-and-should-not-be-limited-only-energy

30 https://www.infobae.com/en/2022/04/18/the-imf-suggested-temporarily-raising-taxes-on-companies-with-excessive-profits/

31 https://news.bloombergtax.com/daily-tax-report/windfall-tax-to-ease-impact-of-power-price-surge-oecd

32 https://www.oxfam.org/en/research/profiting-pain

33 https://clarinval.belgium.be/nl/minister-david-clarinval-vraagt-aan-het-prijzenobservatorium-een-analyse-van-de-marges-van-de

34 https://www.ldc.com/be/en/ldc-in-belgium/