De 7 gevaren van flexi-jobs

door Geert Haverbeke en Benjamin Pestieau

Tijdens het begrotingsconclaaf van 9 oktober 2023 besloot de Vivaldi-regering om flexi-jobs uit te breiden naar twaalf nieuwe sectoren. Volgens Danny Van Assche, algemeen directeur van Unizo (Unie van Zelfstandige Ondernemers in Vlaanderen en Brussel), is deze uitbreiding "bijzonder interessant"¹. Nicolas Moerman van interimkantoor Nestor, dat gespecialiseerd is in 60-plussers en gepensioneerden, zegt dat hij "aangenaam verrast" is en dat hij "niet [had] verwacht dat dit nog op tafel ging komen, laat staan dat er bij wonder iets uit de bus zou komen"²

Het klopt dat de uitbreiding van flexi-jobs geen deel uitmaakte van het regeerakkoord van Vivaldi, noch werd het besproken of overeengekomen met de vakbonden. Het is dus een echte liberale "verrassing". Hoewel, "verrassing"... Gwendolyn Rutten - destijds voorzitster van Open Vld en groot pleitbezorger van de eerste flexi-jobs in de horeca - schreef in 2015 in een opiniestuk op de website van VRT NWS: "De horeca is een testcase, ook voor de nieuwe economie. Als dit flexstatuut werkt, kunnen andere sectoren er ook gebruik van maken"³. Acht jaar later kiest de Vivaldi-regering ervoor om de blauwe loper nog verder uit te rollen. Karel De Gucht (voorzitter van Open Vld van 1999 tot 2004): "Nog niet gehoord dat in de laatste begroting de flexi-jobs enorm zijn uitgebreid? De grootste flexibilisering van de arbeidsmarkt ooit. Dat komt alleen dankzij de VLD. En daar hebben we hard voor moeten vechten."⁴

Hier onderzoeken we de flexi-job, zijn gevaren en het gevaar van zijn uitbreiding naar andere sectoren. Tot slot stellen we enkele alternatieven voor.

Overzicht

• 1. Wat is een flexi-job?
• 2. Hoe hebben flexi-jobs zich ontwikkeld?
• 3. De 7 gevaren van flexi-jobs
  • 1. Flexi-jobs: de hyperflexibiliteit van het 0-urencontract
  • 2. Flexi-jobs zijn goedkoop voor werkgevers
  • 3. Flexi-jobs zetten de vakbonden buitenspel
  • 4. Flexi-jobs legen de kas van de sociale zekerheid en openbare diensten
  • 5. Flexi-jobs leiden tot deprofessionalisering en devaluatie
  • 6. Flexi-jobs betekent twee of drie banen combineren
  • 7. Flexi-jobs vormen een gevaar voor alle sectoren
• 4. Het drievoudige alternatief voor flexi-jobs

1. Wat is een flexi-job?

Conventionele banen worden gedekt door een contract dat de werkuren en voorwaarden bepaalt waarover onderhandeld wordt tussen werkgevers en vakbonden. Bij een flexi-job is hier geen sprake van: je hebt een vage 'raamovereenkomst', een handdruk, geen contract nodig, geen uurrooster, een loon dat rond het minimum ligt voor de sector⁵ en korting op de socialezekerheidsbijdragen. Flexi-jobs zijn het tegenovergestelde van waar de vakbonden al 150 jaar voor vechten: een contract, een uurrooster en een kader voor de werktijden, bakens, een eerlijk loon dat ook de sociale zekerheid financiert (en dus onze pensioenen, ziekteverzekering, kinderbijslag enz.) 

In België werden deze flexi-jobs in 2015 gelanceerd onder impuls van de liberalen. Officieel waren ze bedoeld om zwartwerk in de horeca tegen te gaan. Het typische voorbeeld dat werd gegeven is dat van een café-eigenaar op wiens terras plotseling de zon begint te schijnen en die nu twee extra obers nodig heeft om iedereen te bedienen. Vóór de flexi-jobs gebeurde dat zwart. Dankzij flexi-jobs kan het nu wit. Maar zoals Marco Van Hees - PVDA-volksvertegenwoordiger in het federaal parlement - vanaf het begin betoogde: de flexi-jobwet is "een wet op maat van de grote spelers in de sector (...) die een gat in ons sociale stelsel creëert". Het was duidelijk: geen contract, geen uurrooster, lage lonen en korting op de sociale bijdragen... Veel bazen zouden dit wel zien zitten.

2. Hoe hebben flexi-jobs zich ontwikkeld? 

Eind 2015, toen de flexi-jobs werden gelanceerd, waren ze uitsluitend voorbehouden aan werknemers die aan een aantal voorwaarden voldeden

• ten minste 4/5e hebben gewerkt (ongeacht de sector) 
• in het 3e kwartaal voorafgaand aan de flexi-job⁶
• niet in een opzegtermijn zitten op het moment dat de flexi-job begint

flexi-jobs konden alleen worden uitgevoerd in de horeca, voor een andere baas dan degene waarvoor ze 4/5e werkten.

In 2018 heeft de regering-Michel flexi-jobs "opengesteld" voor gepensioneerden en voor andere sectoren, waaronder de detailhandel, buurtwinkels en bakkerijen. 

In 2023 leidden de begrotingsonderhandelingen binnen de Vivaldi-regering tot een uitbreiding van het aantal sectoren waarin flexi-jobs mogelijk zijn, in ruil voor een verhoging van de werkgeversbijdrage (van 25% naar 28%) en de voorwaarde dat het flexi-uurloon ten minste gelijk moet zijn aan het sectorale minimumloon⁷ Het is nu mogelijk om in de volgende sectoren te werken zonder contract, zonder uurrooster en tegen het minimumloon, hetzij als gepensioneerde, hetzij minimaal 4/5e: horeca, detailhandel, levensmiddelenhandel, (banket)bakkerij, sport (privé), bioscopen, amusement, gezondheidsinstellingen en -diensten, warenhuizen, kappers en schoonheidsverzorging, waaraan nu zijn toegevoegd busvervoer, kinderopvang, onderwijs, sport en cultuur (openbaar), begrafenisondernemers, evenementenbeheer, garages, land- en tuinbouw, rijscholen en opleidingscentra, onroerend goed, verhuisbedrijven en voedingsmiddelen.

De overheid voegt ook een optie toe: de opt-in en opt-out (zie punt 7).

François Pichault, hoogleraar personeelsbeheer aan de HEC Luik, merkte op dat "in 2015 flexi-jobs werden ingevoerd om zwartwerk in de horeca tegen te gaan. Nu zien we dat dit argument niet langer geldig is en dat de flexibiliteit van het werk de overhand heeft (...). Deze formule verspreidt zich als een lopend vuurtje. Vroeger waren flexi-jobs beperkt tot sectoren die variaties in activiteit kenden, met pieken in het weekend bijvoorbeeld. Nu komen we op het punt dat ze de hele economie en arbeidsmarkt bestrijken."⁸

Flexi-jobs zijn booming: tussen begin 2019 en begin 2023⁹ is het aantal flexi-jobs verdubbeld, van 54.288 tot 121.587. En dit aantal blijft stijgen, want in juni 2023 was het aantal "flexwerkers" 125.506. Het zijn vooral jonge werknemers tussen de 25 en 30 jaar en gepensioneerden¹⁰. Hoewel de mogelijkheid van flexi-jobs nog steeds overwegend in Vlaanderen wordt benut (90%), beginnen de Waalse en Brusselse gewesten er ook gebruik van te maken. 

3. De 7 gevaren van flexi-jobs

1/ Flexi-jobs: de hyperflexibiliteit van het 0-urencontract

In het Verenigd Koninkrijk bestaan 0-urencontracten sinds het einde van de jaren 1990. Labour-politicus Tony Blair introduceerde dit systeem. Zijn opvolger Gordon Brown behield het en David Cameron breidde het vervolgens uit. Sindsdien is het 0-urencontract uitgebreid naar veel landen. Het principe is eenvoudig: de werknemer wordt verondersteld altijd beschikbaar te zijn, de werkgever roept hem op wanneer hij hem nodig heeft en is niet verplicht om hem een minimale werktijd te geven. 

Ondanks de uitbreiding naar 12 nieuwe sectoren zijn flexi-jobs in België nog beperkt: ze staan alleen open voor mensen die 4/5e werken of gepensioneerden. Met de huidige kracht van de vakbonden in België was en blijft het onmogelijk om 0-urencontracten in te voeren. Maar wat eerst een uitzondering was, wordt stukje bij beetje de norm. Peter Mertens, toenmalig voorzitter van de PVDA, schreef in Graailand (2016) dat de liberalen een breekijzer nodig hadden om de arbeidsmarkt te dereguleren. In België was dat in 2015 de horeca. 8 jaar later bestaat dit uiterst onzekere statuut in minstens 22 sectoren van de economie.

2/ Flexi-jobs zijn goedkoop voor werkgevers

"Het flexi-loon, de flexi-vergoedingen, het flexi-vakantiegeld en de bijzondere werkgeversbijdrage zijn aftrekbare beroepskosten.", vertelde Liantis, een bedrijf dat ondernemers helpt, op 11 oktober 2023 aan de krant L'Echo.

In werkelijkheid is de flexi-job de goedkoopste regeling voor een werkgever: alleen de gewerkte uren worden betaald. Geen ziekte, geen ouderschapsverlof, geen reistijd enz. In het Verenigd Koninkrijk krijgen multinationals zoals McDonald's, SportsDirect, Domino Pizza en Burger King er maar geen genoeg van. Ook in België bieden McDonald's en Domino Pizza flexi-jobs aan. Volgens bronnen bij de overheid en werkgevers is dit een win-winsituatie, omdat werknemers geen sociale bijdragen betalen (brutoloon is gelijk aan nettoloon) en kunnen werken wanneer ze willen. Deze flexi-jobs worden (sinds het begrotingsconclaaf van 2023) betaald tegen het minimumloon van de sector. Terwijl de flexwerker "mag" weigeren om te werken als hij daar geen zin in heeft, "mag" de werkgever er ook voor kiezen hem geen werk meer te geven als hij durft te weigeren (om welke reden dan ook). 

3/ Flexi-jobs zetten de vakbonden buitenspel

Op 13 oktober 2023 schreef de voormalige liberale vicepremier Vincent Van Quickenborne een artikel in De Morgen waarin hij opriep om van België een Flexiland te maken. "Elke sector zoekt extra werkkrachten. (...) Maar dat botst vaak op onze rigide arbeidswetgeving uit de vorige eeuw"¹¹. Lees: "dat botst op de vakbonden". Het is geen toeval dat de vakbonden helemaal niet zijn geraadpleegd over de uitbreiding van flexi-jobs naar 12 nieuwe sectoren. 

Flexi-jobs maken het mogelijk om de vakbonden te omzeilen. En dat zien we: geen contract, geen verplichtingen voor de werkgever, permanente beschikbaarheid van de werknemer. Allemaal zonder enig overleg of betrokkenheid van de vakbonden. Zomaar een handdruk tussen baas en werkmens, zoals in de goede oude tijd toen de werkende klasse 16 uur per dag werd uitgebuit.

Als de werkomstandigheden slecht zijn, hebben flexwerkers drie keuzes: zwijgen en hun lot aanvaarden, stoppen met werken (en het einde van de maand niet halen) of samen met de vakbond in opstand komen. Maar een opstandige flexwerker wordt niet meer opgeroepen om te komen werken. Dankzij de uitbreiding van hyperflexibiliteit creëert de overheid een steeds groter leger van volgzame werkers die naar believen kunnen worden opgeroepen, in een steeds groter aantal sectoren. De uitbreiding van flexi-jobs is in al deze sectoren ook het paard van Troje om werknemers gevangen te zetten in minimumloonvoorwaarden en bazen in staat te stellen de arbeidsomstandigheden te verslechteren. Hoe meer werknemers hun toevlucht zoeken tot flexi-jobs om het einde van de maand te halen, hoe kleiner de kans dat ze in opstand komen en vakbondsacties gaan voeren. 

Het is ook interessant dat flexi-jobs worden geïntroduceerd in zogenaamde "knelpuntberoepen". Er is sprake van een tekort als er meer vacatures zijn dan beschikbare werknemers. Op de markt - de markt die door de liberalen wordt aangeprezen - stijgt de prijs van een product als het schaars is. In de context van de arbeidsmarkt zouden de lonen voor knelpuntberoepen dus moeten stijgen, onder impuls van de vakbonden. Maar in plaats van te aanvaarden dat de lonen stijgen (zie punt 4), creëren de liberalen een nieuw statuut (en breiden het uit) dat verhindert dat de lonen stijgen en dat de vakbonden buitenspel zet. 

4/ Flexi-jobs legen de kas van de sociale zekerheid en openbare diensten

Naar aanleiding van de aankondiging van de uitbreiding van flexi-jobs naar 12 nieuwe sectoren, tweette Caroline Copers, leidster van het Vlaams ABVV: "Flexi-jobs uitbreiden is inkomsten SZ nog meer op de helling zetten. Met vrienden zoals Vivaldi heeft de SZ geen vijanden nodig". Terwijl de werkgeversbijdragen voor flexi-jobs 28% bedragen, betalen de werknemers nul euro aan sociale bijdragen. Brutoloon = nettoloon. Hoewel individuele werknemers hier misschien blij mee zijn omdat ze vinden dat ze te veel belasting betalen, wordt hiermee de financiering van de gezondheidszorg, pensioenen en werkloosheidsuitkeringen onderuitgehaald, door de regering zelf. En diezelfde regering zal waarschijnlijk niet aarzelen om het argument van gebrek aan inkomsten te gebruiken om de gezondheidszorg nog verder te privatiseren, mensen langer te laten werken of de jacht op werklozen op te voeren. 

Bovendien is inkomen uit flexi-jobs belastingvrij tot € 12.000 per jaar (wat gelijkstaat aan 117 dagen werk per jaar).¹²). Met andere woorden, een werknemer kan zijn inkomen met € 12.000 per jaar verhogen zonder van belastingschijf te veranderen. Er wordt geen belasting geheven over de eerste € 12.000 die een flexi-job oplevert. Flexi-jobs genereren geen belastinginkomsten, dus ze helpen niet om ziekenhuizen, openbaar vervoer of overheidsdiensten te financieren.

5/ Flexi-jobs leiden tot deprofessionalisering en devaluatie

De horeca, een "testsector" voor flexi-jobs, heeft nog steeds moeite om kandidaten te vinden die daar willen werken. Dat is een verrassende observatie. Maar zo verbazingwekkend is het ook weer niet, als je bedenkt dat de sector al 8 jaar aan het infuus ligt van onderbetaalde flexi-jobs. Daardoor blijven de lonen erg laag. De realiteit is dat flexi-jobs leiden tot de deprofessionalisering en devaluatie van hele sectoren. 

Deprofessionalisering, want beroepskrachten krijgen de boodschap dat ze vervangen kunnen worden door flexwerkers die het werk doen zonder echte opleiding, en zonder regelmaat. 

Devaluatie, want deze potentiële vervanging ondermijnt de trots van beroepskrachten en neemt een belangrijke hefboom weg om een beter statuut en betere werkomstandigheden te eisen. 

6/ Flexi-jobs betekent twee of drie banen combineren

In 1981 vertelde Thatcher in Engeland aan de Sunday Times: "Economics are the method: the object is to change the heart and soul"¹³. Door haar veranderingen in het economisch beleid wilde ze een nieuwe realiteit en een nieuwe mentaliteit creëren: een maatschappij van geatomiseerde individuen, waar concurrentie tussen werknemers 'normaal', 'logisch', 'natuurlijk' is. Het doel was om elk perspectief op vooruitgang door collectieve actie te vernietigen en de vooruitzichten te reduceren tot individuele actie, tot de filosofie van één tegen allen. 

In 2023, in België, vertelde Nicolas Moerman van Nestor, een interimkantoor voor 60-plussers en gepensioneerden, aan De Tijd:¹⁴"de uitbreiding van de flexi-job is een mooi symbool dat kan bijdragen aan een mentaliteitsverandering". Deze mentaliteitsverandering betekent dat je moet wennen aan het hebben van meerdere bazen om rond te komen. Ludo Struyven - arbeidssocioloog - is het hiermee eens: "de trend om twee jobs te doen zien we al langer bij jongeren". 

7/ Flexi-jobs vormen een gevaar voor alle sectoren

Tijdens het begrotingsconclaaf 2023 besloot de Vivaldiregering om flexi-jobs uit te breiden naar 12 nieuwe sectoren. De regering liet echter een "opt-out"-optie open: de betrokken sectoren konden aangeven dat ze niet mee wilden doen aan de uitbreiding van flexi-jobs. Maar zoals Marie-Hélène Ska, algemeen secretaris van het ACV, opmerkt: "de minister van Werk (Pierre-Yves Dermagne, PS) heeft twee dagen gegeven - twee dagen! - aan de paritaire comités om te zeggen of ze flexi-jobs al dan niet zouden aanvaarden. Dat of helemaal niets..."¹⁵. Met dergelijke deadlines stapt de minister van Werk steeds verder af van de sociale dialoog. 

Maar er is meer. De regering heeft ook een opt-in-optie geïntroduceerd. Met andere woorden, sectoren die in eerste instantie niet op de uitbreidingslijst van de regering stonden, maar die desondanks het flexi-jobstatuut in hun sector willen invoeren, kunnen dit doen op voorwaarde dat het paritair comité (en dus de belangrijkste werkgevers en vakbonden in de sector) hiermee instemt. De werkgeversfederaties zullen hun zin kunnen doordrammen. Ze kunnen blijven hameren op de uitbreiding van flexi-jobs in de sector als tegenprestatie voor eventuele concessies. 

4. Het drievoudige alternatief voor flexi-jobs

Of ze nu gepensioneerd zijn of werken, veel flexwerkers zeggen dat ze hun flexi-job nodig hebben om rond te komen. Ruben Lenaert, een 26-jarige leerkracht, werkt in het weekend bij Bizarr, een banketbakker in Lier. "Zolang het leven zo duur blijft, ga ik door"¹⁶. De werkende mensen van het land willen niet meer werken, ze willen meer koopkracht, meer loon en meer pensioen. 

In plaats van flexi-jobs uit te breiden - wat noch in het regeerakkoord stond, noch door de vakbonden werd gevraagd - zou de regering de wet van 1996 (de wet die de lonen in België blokkeert) kunnen wijzigen, een voorstel waarvoor de vakbonden in 2021 100.000 handtekeningen hebben verzameld. Meer loon, geen flexi-job nodig. 

In plaats van flexi-jobs uit te breiden, zou de regering de pensioenbedragen kunnen verhogen, zodat gepensioneerden niet hoeven bij te klussen om hun rekeningen te kunnen betalen. Meer pensioen, geen flexi-job nodig.

In plaats van flexi-jobs uit te breiden, zou de regering de prijzen kunnen blokkeren - van elektriciteit, zoals in Frankrijk, of van basisvoedingsmiddelen. Prijsblokkering, geen flexi-job nodig. 

Dit alternatief volgt een heel andere logica dan die van de Vivaldi-regering en de minister van Werk (de socialist Pierre-Yves Dermagne). Met dit alternatief wordt het werkgelegenheidsbeleid van de regering-Michel niet verder verdiept - zoals de Vivaldi probeert - door de arbeidsmarkt verder te dereguleren: aanvallen op de 8-urige werkdag¹⁷, volledige deregulering van overwerk¹⁸ en nu de uitbreiding van flexi-jobs.

1 Dernière Heure 

2 De Tijd 

3 https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2015/05/25/meer_mogelijk_maken-gwendolynrutten-1-2349515/ 

4 De grootste flexibilisering van de arbeidsmarkt ooit. Dat komt alleen van de VLD . En daar hebben we hard voor moeten vechten." - https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20231109_97484173

5 Behalve in de horeca, waar het loon van de flexi-job zelfs nog lager kan liggen dan het minimum voor de sector. 

6 Dus als de flexi-job in juli begint, moet je in oktober, november en december van het voorgaande jaar minstens 4/5e gewerkt hebben.

7 behalve in de horeca

8 L'Avenir, 12 oktober 2023) Céline Demelenne 

9 RSZ-cijfers, eerste kwartaal 2019 en eerste kwartaal 2023 - Pascal Lorent - Le Soir

10 SD Worx - De Morgen 25 oktober 2023

11 Flexiland België kan heel wat uitdagingen oplossen, Van Quickenborne namens Open VLD, De Morgen 13 oktober 2023

12 DM 21 oktober 

13 https://www.margaretthatcher.org/document/104475

14 20231011 - De Tijd - 

15 L'Echo, "L'Etat organise lui-même les trous dans son financement", donderdag 26 oktober 2023

16 (DM 21 oktober) 

17 https://www.pvda.be/nieuws/hoe-gaan-nachtwerk-en-de-10-urendag-de-epidemie-van-stress-en-burn-outs-oplossen

18 https://www.solidair.org/artikels/hoe-het-patronaat-ons-de-crisis-wil-laten-betalen-analyse-van-de-plannen-van-voka-vbo-en