“Dat corona iedereen gelijk treft, is de grootste leugen”

Met deze Engelse versie is Ze zijn ons vergeten aan zijn vijfde taal begonnen (na het Nederlands, het Frans, het Duits en het Spaans). Daar ben ik Vijay Prashad en LeftWord Books bijzonder dankbaar voor.

Er was een tijd dat boeken veel levensdagen telden. In deze toeterende twittertijden is dat minder evident. Sinds het schrijven van het boek zijn zeven maanden voorbij gevloeid. In het leven van een virus is dat een eeuwigheid. Ter vergelijking: tussen de eerste besmetting en de wereldwijde lockdown lagen amper zeven weken. Vandaag zijn we twee golven, negentig miljoen besmettingen en bijna tweeënhalf miljoen doden verder. Er kwamen lockdowns, versoepelingen en weer nieuwe lockdowns. Uitzonderingsmaatregelen werden “voorlopig” genoemd, nadien “tijdelijk” en vervolgens verwordt de tijdelijke uitzondering stilaan tot regime.

Bij het verschijnen van het boek fronsten westerse opiniemakers de wenkbrauwen. Hoezo, een klassenvirus? Koning, keizer, kardinaal, corona krijgen ze toch allemaal? Niet dus. Covid-19 heeft alle tegenstellingen van het mondiale kapitalisme verscherpt, zo hebben de feiten ons ondertussen geleerd.

In de zwarte nacht van deze pandemie zijn de mensen met vitale beroepen blijven doorwerken. Dat waren niet de hedgefonds-managers, de beurshandelaars, de financiële consulenten of talkshow-helden. Ook niet de Kardashians. Maar wel: verpleegsters, vuilnismannen, schoonmaaksters, leerkrachten, vakkenvullers, postbezorgers, buschauffeurs. Zij hebben de risico’s genomen en de boel doen draaien. En dat doen ze nog steeds. Maar zodra de curves naar beneden gaan, eist de kletsende klasse dat we dat allemaal zo snel mogelijk vergeten. Snel de amnesie in, naar de onmogelijke status quo van voor het virus. “Toen ze schrik hadden om dood te gaan, werden wij opeens allemaal helden. Vandaag zijn ze ons alweer vergeten,” vertelt Monica uit het Italiaanse Cremona in het boek.

Winnaars en verliezers

Noah, een vriend uit Nederland, bestelde mijn boek online. Het werd hem bezorgd door een chauffeur van bol.com, die amper twee euro per levering verdient. Bol.com is een bestelsite, de Nederlandse versie van Amazon. De eigenaars van bol.com behoren tot de winnaars van de crisis. Hun nettowinst is verdubbeld tot meer dan twee miljard euro. Aan de andere kant van het verhaal bezorgen uitgebuite koeriers de goederen voor schamele loontjes aan de klant. In gigantische verdeelcentra lopen orderpickers tot twintig kilometer per dag, 225 pakjes per uur voor amper 10 euro bruto. Het zijn mensen van alle nationaliteiten. Ze hokken in wooncontainers op de bol.com-camping en betalen 400 euro voor een eenpersoonsmatras. Dit is Nederland in 2021, dit is moderne slavernij.

Jeff Bezos, de eigenaar van Amazon, die andere pakjesgigant, is een van de rijkste mensen ter wereld. In volle coronacrisis werd hij 78 miljard dollar rijker, terwijl zijn rekkenvullers het zout op hun patatten niet verdienen. Dat corona een democratisch virus is dat iedereen gelijk treft, is de grootste leugen van 2020. Rijk wordt rijker, arm nog armer. Dit virus is inderdaad een klassenvirus. “Mertens noemt het coronavirus een ‘klassenvirus’”, schrijft het Duitse weekblad Unsere Zeit. “Hij analyseert de gevolgen van de pandemie in heel Europa. Het treft de zwaksten en armsten in alle landen. In een precaire arbeidssituatie zijn ook gezondheid en veiligheid precair. Bijvoorbeeld bij de seizoenarbeiders op de groenteplantages in Zuid-Europa of bij de contractarbeiders van vleesgigant Tönnies in Duitsland.”

Klassenvirus. Dat woord staat centraal in zowat alle boekbesprekingen. In Jacobin in de VS; in het Franse L’Humanité; in Junge Welt, Neues Deutschland en Unsere Zeit in Duitsland; in NRC Handelsblad in Nederland; in Cuarto Poder en in El Plural in Spanje. Klassenvirus. Wat zegt Gabriela Bucher, algemeen directeur van Oxfam International, anders wanneer zij haar ongelijkheidsrapport voorstelt: “Nooit sinds het begin van de metingen is de ongelijkheid wereldwijd zo sterk gegroeid als nu.” Wat gebeurde er tussen 18 maart en 31 december 2020? Aan de ene kant liep het aantal mensen in armoede in de wereld op van 200 naar 500 miljoen. Meer dan een verdubbeling in nauwelijks een jaar tijd. Aan de andere kant zagen de tien rijkste planeetbewoners hun vermogen met niet minder dan 540 miljard dollar aangroeien. Slik. Die toename van de weelde van deze tien rijkste mensen op aarde volstaat om de hele wereldbevolking te vaccineren, én om daar bovenop ervoor te zorgen dat niet meer mensen in de armoede belanden. “De diepe kloof tussen arm en rijk is even dodelijk als het virus zelf,” besluit Gabriela Bucher.

Overal ter wereld kennen de armste regio’s een hoger besmettings- en sterftecijfer dan de regio’s die er economisch beter voor staan. In Engeland zijn de sterftecijfers ten gevolge van Covid-19 in de armste wijken dubbel zo hoog als in de rijkste wijken. Dat geldt ook voor India, Frankrijk en Spanje.

Heeft Big Farma ook patentrecht op een hele roedel politici?

Nauwelijks enkele milliliter waterachtige vloeistof in een glazen flesje: het lijkt niet bijzonder indrukwekkend, zo’n vaccin. Maar vergis je niet. In die paar milliliter vloeistof zit een ontzettend grote hoeveelheid kennis opgehoopt. De toverdrank van druïde Panoramix uit de strips van Asterix is er niets tegen. Het niemendalletje in het flesje is gebaseerd op allerlei bevindingen uit een waaier wetenschappelijke disciplines: van de celbiologie tot de fysiologie, van de immunologie tot de epidemiologie, van de fysica tot de statistiek.

Fantastisch dus: we beschikken vandaag over werkbare vaccins die het virus een halt kunnen toeroepen. Krijgt iedereen dan een lepeltje uit de pot van Panoramix, zodat we de Romeinen kunnen overwinnen? Neen. Dat zal nog jaren duren. Waarom? Omdat er niet genoeg vaccins geproduceerd worden, klinkt het antwoord. Kan dat dan niet? Jawel, het is technisch perfect mogelijk. Waarom gebeurt het dan niet? Omdat het niet mag. De vaccins zijn gepatenteerd met octrooibescherming, en dus mag niet iedereen produceren. Absurder is haast onmogelijk.
Realitycheck. Wereldwijd sterven honderdduizenden mensen aan het virus, ziekenhuizen kreunen onder de pandemie, hele economische sectoren liggen plat, zaken gaan overkop, mensen verliezen hun baan en jongeren verliezen hun hoop, maar… we gaan dat niet snel-snel oplossen, omdat het niet mag van Big Farma.

Realitycheck, again. Als we zouden willen, schakelen morgen tienduizenden bedrijven in de wereld over op de productie van vaccins. Dan kunnen we tegen eind 2021 de hele bevolking van deze blauwe planeet ingeënt hebben. Prima voor de mensen, voor de gezondheid en voor de economie. Maar het gebeurt niet, omdat één monopoliesector dwarsligt: de farmabizz.

Het lijkt erop dat Big Farma niet alleen vaccins patenteert, maar overal ook octrooirecht heeft op een hele roedel politici. In plaats van verantwoordelijkheid op te nemen en de productie van voldoende vaccins mogelijk te maken, beperkt de politieke kaste zich tot het papegaaien van de farmalobby. De patenten zouden er zijn omdat de wetenschappelijke kennis in die kleine glazen flesjes vaccin door private reuzen is ontwikkeld. Larie en apekool! Alle werkbare vaccins gaan verder op jarenlang wetenschappelijk onderzoek in laboratoria en onderzoeksinstellingen die met publiek geld worden gefinancierd. Dat schreef ik vorige zomer al in dit boek en dat is ondertussen bevestigd. De belastingbetaler en de publieke overheden pompen massaal veel geld in vaccinontwikkeling. Maar daar staat geen wederdienst tegenover.

De oorlog om een paar milliliter waterachtige vloeistof

De mRNA-vaccins van Pfizer en Moderna bouwen voort op fundamenteel onderzoek dat aan een Amerikaanse universiteit gevoerd werd. AstraZeneca ging dan weer in zee met de universiteit van Oxford. In de slotrace van 2020 investeerde de overheid in de VS meer dan 10 miljard euro in de ontwikkeling van een vaccin. Ook de Europese Unie had er 6 miljard euro publiek geld voor veil. Zo kreeg BioNTech, het bedrijf dat met Pfizer in zee ging, bijna 400 miljoen euro van de Duitse overheid toegestopt. Danke schön.

Men had moeten eisen dat de onderzoeksresultaten beschikbaar gesteld zouden worden, zodat men er wereldwijd snel het vaccin mee had kunnen reproduceren. Dat men dit niet gedaan heeft, is misdadig. Het gevolg ervan is dat we in de komende maanden te weinig vaccins zullen hebben om de meerderheid van de aardbol te beschermen en dat sommige landen nog jaren moeten wachten. De vaccins zullen maar door een handvol bedrijven aangeleverd kunnen worden en elke kink in de kabel zal meteen tot grote vertragingen leiden.

“We zitten opgescheept met een Europese Commissie die eerder van haar lidstaten eist hun pensioenen of overheidsuitgaven te verlagen dan dat zij van de farmaceutische bedrijven eist de vaccins te leveren die zij hebben toegezegd,” schreef de bekende Spaanse journalist Pascual Serrano begin dit jaar. In het Belgische parlement voegde dokter Sofie Merckx eraan toe: “Vandaag vaccineren we niet op het ritme van de noden, maar op het ritme van de winstzucht van de farmabedrijven.” Pfizer kondigde ondertussen aan dat het coronvaccin een extra omzet van vijftien miljard dollar zal meebrengen, goed voor een rinkelende kassa van 5 miljard dollar winst extra. Binnenkort rollen miljoenen dosissen van het vaccin van de band bij het Zuid-Afrikaanse bedrijf Aspen. Alleen valt te vrezen dat de Zuid-Afrikanen zelf nog vier jaar moeten wachten op het vaccin. Rijke landen hebben “de markt” leeg gekocht. Zij hebben het dubbele of driedubbele van de benodigde hoeveelheden opgekocht. “De markt slaagt er niet in een rechtvaardige verdeling volgens gezondheidsnoden te organiseren. Daarvoor is solidariteit nodig,” besluit de Belgische professor Huisartsengeneeskunde Jan De Maeseneer terecht.

De heilige belofte om van het coronavaccin een publiek goed te maken dat voor iedereen beschikbaar is, is al lang gebroken. Wie het eerst bestelde en het meest betaalde – vooral dat laatste – zal aan het langste eind trekken. Daar staan meer dan 70 landen tegenover die dit jaar wellicht met lege handen zullen achterblijven: zij zullen geen vaccins hebben. Een jongeman uit een rijk land zal eerder ingeënt worden dan een oudere vrouw uit een armer land, al heeft zij een veel hoger overlijdensrisico. Dat is niet alleen fundamenteel onrechtvaardig, het getuigt ook van een ondraaglijke kortzichtigheid. Zolang de pandemie woedt, is iedereen onveilig. Hoe langer het virus rondwaart, hoe meer varianten mogelijk worden en hoe groter de kans dat de nieuwe vaccins niet volstaan. In Europa bundelden authentiek linkse partijen, vakbonden, ngo’s en burgers hun krachten om het Europees burgerinitiatief Right2Cure te lanceren. Op noprofitonpandemic willen zij een miljoen handtekeningen verzamelen om de patenten op coronavaccins af te schaffen. “Het is tijd om de vaccinpatenten open te breken”, zegt initiatiefneemster Anne Delespaul, huisarts bij Geneeskunde voor het Volk.

Naar een globale geestbeving

Te laat, te weinig, te ondoorzichtig, te duur. Zowat overal lopen regeringen achter de feiten aan. Het is niet voor het eerst dat ze falen. Op de mondkapjes-catastrofe volgden de tekorten van zuurstof en beschermende kledij. Nadien kregen we de drama’s in de rusthuizen en de complete mislukking van het testen en tracen. Vandaag slagen we er dan weer niet in snel en efficiënt te vaccineren. De weerkerende mislukking is geen uitzondering. Er zit een patroon achter.

Dat patroon is: een heilig geloof in de vrije markt en in het kapitalisme. “De enige raderen die de politieke economie in beweging zetten, zijn de hebzucht en de oorlog tussen de hebzuchtigen,” schreef Karl Marx en geef hem maar eens ongelijk. De hele maatschappelijke ordening is geregeld en ingericht om een aantal grote corporaties de lakens te laten uitdelen, terwijl alle feiten ons in het gezicht schreeuwen dat een publieke en collectieve aanpak levensnoodzakelijk is. Er is een breuk nodig tussen politiek en farmalobby. We moeten niet alleen investeren in openbaar onderzoek, maar ook in de productie van medicijnen. Het is nodig de hele gezondheidszorg te herdenken. We zien zorg niet als een commerciële speeltuin voor grote concerns, maar als een basisbehoefte voor elk samenleven. We zien zorg niet louter curatief maar preventief, om zoveel mogelijk ziekte en ontbering te voorkomen.

In deze pandemie hebben heel veel mensen het beste van zichzelf gegeven, met de middelen waarover ze beschikken. “Maar onze preventieve gezondheidszorg is veel minder sterk,” zegt de bekende Belgische epidemiologe Erika Vlieghe. “Het is geen toeval,” zegt ze, “dat landen als Cuba, Vietnam en Thailand het in deze crisis beter doen.”

Al die landen hebben een sterk uitgebouwde preventieve zorg, dicht bij de mensen. Voor dit boek sprak ik met minister K.K. Shailaja, de populaire communistische minister van Gezondheid van de Indiase deelstaat Kerala. Kerala telt relatief minder Covid-slachtoffers. Het geheim daarvan ligt in de wijkgezondheidscentra. Elke wijk heeft er een. Iedereen kan er terecht. In die centra werken 26.000 preventiewerkers, vooral vrouwen. Die kennen Jan en alleman in de wijk en bij de minste coronabesmetting smoren ze de uitbraak in de kiem. Wat een contrast met een rijk land als België. In Cuba doen ze het niet anders, ook daar staat preventie voorop. Bovendien helpen de Cubanen waar het kan. In volle lockdown bouwen medische brigades uit Cuba een veldhospitaal in Italië. Een klein land uit het Zuiden dat een rijk land uit het Noorden helpt. “Wij zijn geen helden,” zeggen de Cubanen, “we delen wat we hebben.” Voor de freemarketeers is dat te radicaal. Voor de mensheid zou dat normaal moeten zijn. Wat mij betreft verdienen de Cubaanse dokters de Nobelprijs voor de Vrede.

Covid-19 kan een kantelmoment zijn. Veel belangrijker dan de grote aard-beving van Lissabon in 1755 was de geest-beving die daarop volgde, schrijft Philipp Blom. Die geestbeving zette het heersende denken op de helling. Dat kan ook vandaag. Dan moeten we de agenda mee willen bepalen en de thema’s van het debat afdwingen. Dan moeten we het hebben over het feit dat de markt niet werkt. Over het feit dat vandaag zoveel duizenden mensen meer aan honger sterven terwijl de beurzen door het dak gaan. Over het feit dat we alweer 4.000 miljard euro publiek geld in de economie injecteren om de motor aan de praat te krijgen en dat het nauwelijks tien jaar geleden is, bij de bankencrisis, dat we dat ook hebben gedaan. Over dat het nogal wat zegt over de beweerde superioriteit van de zelfregulerende markt dat die om de tien jaar duizenden miljarden euro moet krijgen van ons allemaal.

“Als mensen op de maan kunnen landen, waarom kunnen we dan op aarde geen dwingende problemen oplossen?” Het is een vraag van de Italiaanse econome Mariana Mazzucato. We hebben ambitieuze publieke doelstellingen nodig. “Moonshots” noemt zij dat, missies. Toegang tot gezondheid en onderwijs voor iedereen. Schone publieke energiewinning. Performant en toegankelijk openbaar vervoer. Een samenleving zonder digitale kloof, met publieke datadragers en gratis wifi. Dat is allemaal minder utopisch dan de landing op Mars en die landing is ondertussen wel bezig. Alleen… zal je dan moeten opkomen tegen grote gevestigde kapitaalbelangen.

Dat moet je ook zeggen. Want vandaag pompen we duizenden miljarden in het systeem, maar al dat geld vloeit bijna rechtstreeks naar de graaikapitalisten van Big Farma, naar de fossiele giganten, naar de techreuzen die onze privacy opeten of naar de speculanten op de beurs. Net als na de bankencrisis. Dat is geen oplossing. Terwijl we ons bevrijden van het virus moeten we ons ook bevrijden van de grote private tentakels die de aarde beheersen. De moonshots die we nodig hebben, zijn er geen om de private reuzen te laten voortwoekeren. Het is tijd voor een omslag, het is tijd voor publiek initiatief in de organisatie en de productie van energie, transport, digitale technologie en zorg.
“De geest die zich openstelt voor een nieuw idee, wordt nooit meer zo klein als bij het vertrek,” zei Albert Einstein. Het is tijd.

Brussel, 31 januari 2021.