10 onbeantwoorde vragen over het proces-Sanda Dia
Waarom worden de namen van de Reuzegommers die verantwoordelijk zijn voor de dood van Sanda Dia niet genoemd in de media? En waarom kregen ze zo’n lichte straf? De voorbije maand bestudeerde Jos D’Haese het dossier, hij las het vonnis en luisterde naar de betrokkenen in deze zaak. Hij stelt vast dat er 10 onbeantwoorde vragen zijn over de zaak-Sanda Dia.
PVDA
Is er in het Reuzegom-proces sprake van klassenjustitie? Minister van Justitie Van Quickenborne beweert stellig van niet, maar bij een groot deel van de bevolking leeft het gevoel sterk van wel. Veel mensen geloven niet dat de verantwoordelijken voor de dood van Sanda Dia er ook met een boete van 400 euro en een werkstraf van af waren gekomen als ze niet tot de Vlaamse elite hadden behoord. Hebben hun afkomst en die van Sanda Dia een rol gespeeld in het onderzoek en het proces?
Klassenjustitie is een reëel probleem in onze samenleving. Uit onderzoek blijkt duidelijk dat sociaal-economische verschillen doorwerken in ons juridisch systeem. In gerechtelijke onderzoeken of strafzaken worden vaak beslissingen genomen in het nadeel van mensen uit lagere sociaal-economische klassen of met een migratieachtergrond. En ook bij die laatste groep speelt klasse een duidelijke rol. Uit studies weten we dat de toegang tot werk voor hen beperkter is.(1) Eens zij werk vinden, is dat vaak in specifieke, minder kwaliteitsvolle sectoren, met een arbeidersstatuut en systematisch lagere lonen.(2) En dat heeft dan weer een impact op hoe ze in de rechtszaal behandeld worden.
Klassenjustitie, de selectieve werking van het gerecht, begint al bij de wetgeving. Die is gestemd door parlementen waar weinig arbeiders terug te vinden zijn en vloeit dus voort uit de maatschappelijke machtsverhoudingen. Haal je een muffin uit de vuilnisbak van een supermarkt, dan riskeer je zes maanden cel.(3) Maar fraudeer je voor miljoenen euro’s, dan maakt de afkoopwet het mogelijk om vervolging en veroordeling te ontlopen. Voor witteboordencriminaliteit geen publiek proces, geen strafblad, maar een regeling onder tafel.
Een rijke cliënt kun je veel beter verdedigen. Je kunt expertises vragen, en tegenexpertises. Je kunt psychiaters aanstellen, deskundigen inschakelen om de deskundigen van justitie te beoordelen. Je hebt veel meer mogelijkheden als advocaat van een vermogende cliënt.
advocaat van een van de Reuzegommers
Doorheen alle fases van een rechtszaak laten de verschillen tussen klassen zich voelen. De toegang tot advocaten en de kennis van de ins en outs van het gerechtelijk systeem zijn verre van gelijk. De impact daarvan op het proces is enorm, zelfs de outfit waarin je voor de rechter verschijnt kan een verschil maken. Mensen die in economisch precaire omstandigheden leven hebben een grotere kans om na de feiten in voorlopige hechtenis opgesloten te worden.(4) Daardoor leggen strafrechters later gemakkelijker ook effectief een gevangenisstraf op.(5)
Bij beschuldigden die nog niet in de cel hebben gezeten, zal de rechter extra voorzichtig zijn en nadenken over een andere straf. Ook de manier waarop het gerechtelijk onderzoek gevoerd wordt, de empathie die rechters voor daders en slachtoffers hebben en hoe dat de straffen die ze uitspreken beïnvloedt, zelfs de behandeling van daders en slachtoffers in de media kunnen niet los gezien worden van de klasse waartoe mensen behoren, of welke achtergrond ze hebben.
Johan Platteau, de advocaat die een van de Reuzegomleden verdedigde, is ervan overtuigd dat er klassenjustitie is in België: “Een rijke cliënt kun je veel beter verdedigen. Je kunt expertises vragen, en tegenexpertises. Je kunt psychiaters aanstellen, deskundigen inschakelen om de deskundigen van justitie te beoordelen. Je hebt veel meer mogelijkheden als advocaat van een vermogende cliënt. Ook bij de reclassering is dat het geval: om de kans te krijgen vervroegd naar de maatschappij terug te keren, moet je je burgerlijke partijen vergoed hebben, je proceskosten betaald hebben, een woonst en een job hebben. Als je uit een vermogende familie komt, gaat dat allemaal toch iets makkelijker.”
Sociaal-economisch en cultureel minder kansrijke groepen zijn dan ook oververtegenwoordigd in de gevangenis. Het gaat voornamelijk over korter geschoolden. Zo heeft 80% van de gevangenispopulatie in België geen diploma secundair onderwijs.(6) De Universiteit van Groningen heeft aangetoond dat werkstraffen voor 47 procent minder recidive zorgen dan een gevangenisstraf.(7) Toch zien we dat mensen die leven in economisch precaire omstandigheden sneller gevangenisstraffen krijgen.(8) Door dit alles ontstaat een vicieuze cirkel, waardoor mensen met minder middelen nog dieper in de put worden geduwd.(9)
De zaak-Reuzegom maakt duidelijk dat ook het omgekeerde waar kan zijn. Het gevoel leeft sterk dat de 18 Reuzegommers er beter vanaf zijn gekomen omdat ze tot de Vlaamse elite behoren. Dat ze zich door hun financieel en sociaal kapitaal beter een weg konden banen door het juridische kluwen dan pakweg de Brusselse jongeren die in Blankenberge met een parasol gooiden. Het lijkt erop dat er vanaf de tragische afloop van de monsterlijke doop, over de juridische procedure heen tot op het moment van de uitspraak, beslissingen zijn gemaakt of zaken zijn gebeurd die telkens opnieuw in het voordeel van de Reuzegommers uitpakten.
Is er in deze zaak dan ook sprake van klassenjustitie? Daar moeten alle elementen over worden uitgespit om een breed democratisch debat te kunnen voeren. Wij stellen ons alvast de volgende tien vragen in de zoektocht naar gerechtigheid voor Sanda Dia.
1. Waarom werden de Reuzegommers niet in voorhechtenis genomen om te voorkomen dat ze hun sporen zouden uitwissen of verhalen op elkaar afstemmen?
Op 5 december werd Sanda Dia in kritieke toestand van de studentendoop van Reuzegom in Vorselaar naar het ziekenhuis gebracht. Twee dagen later overleed hij er. De mensen die daarvoor verantwoordelijk waren, konden gewoon naar huis. Ze werden niet in voorlopige hechtenis genomen om te voorkomen dat ze hun sporen zouden wissen of hun verhalen op elkaar zouden afstemmen. Dat gebeurt nochtans wel vaker bij verdachte overlijdens of ernstige gewelddadige feiten.(10) Sporen wissen en verhalen op elkaar afstemmen in overleg met ouders en advocaten: dat is exact wat de Reuzegommers in die eerste dagen hebben gedaan. Waarom kregen zij daar de kans voor?
2. Waarom konden de Reuzegommers gewoon verder studeren aan de KU Leuven?
De KU Leuven was na de dood van Sanda Dia van plan om de Reuzegommers die aanwezig waren op de doop te schorsen, maar kwam daar al snel op terug. Met dertig uur werkstraf, een groepsgesprek en het schrijven van een paper over doopcultuur was de kous af. Opvallend, want bijvoorbeeld aan de VUB werden na meldingen van seksueel grensoverschrijdend gedrag de verantwoordelijken - terecht - wel onmiddellijk geschorst.(11) Pas nadat er twee jaar later reconstructies van de doop in de pers verschenen en studenten en professoren van de KU Leuven hun verontwaardiging lieten horen, werd de Reuzegommers de deur gewezen. Een aantal sleutelfiguren waren dan al afgestudeerd. Waarom liet de universiteit hen gewoon verder studeren?
3. Waarom werd de zaak wegens een schijn van partijdigheid van Antwerpen verhuisd naar Hasselt?
Het onderzoek naar de dood van Sanda Dia werd aanvankelijk op een gedegen manier gevoerd door een onderzoeksrechter in Turnhout. De procureur-generaal van het openbaar ministerie liet haar van het dossier halen omdat er een schijn van partijdigheid zou zijn: de moeder van een van de Reuzegommers werkte namelijk ook in het gerechtelijk arrondissement Antwerpen. Het dossier werd daarop toevertrouwd aan een andere onderzoeksrechter in Hasselt, die heel wat minder grondig te werk ging.
Dat is opmerkelijk, omdat Hasselt sinds de wijziging van de gerechtelijke indeling ook in het rechtsgebied Antwerpen valt. In dit dossier was het bovendien erg waarschijnlijk dat minstens een van beide partijen op een bepaald moment beroep zou aantekenen. En welk hof is er dus bevoegd voor beroep tegen een uitspraak van de Hasseltse rechtbank? Jawel: dat van Antwerpen. Zo bleef het dossier gewoon in het arrondissement waar de moeder van een van de Reuzegommers werkt. Waarom heeft men het dossier niet aan een ander gerechtelijk arrondissement doorgegeven?
4. Waarom ging de onderzoeksrechter in Hasselt niet in op de onderzoeksvragen van de familie van Sanda Dia om de feiten te reconstrueren en de daders te confronteren?
Elisa Van Boxlaer, een van de advocaten van Sanda’s familie, getuigt over de wissel van onderzoeksrechter: “Zodra het dossier in Hasselt zat, hebben wij op al onze vragen een negatief antwoord gekregen. Terwijl je toch zou denken dat iedereen een eerlijk proces zou willen? Hoe kunnen wij, bij wijze van spreken, nagaan of de persoon die aan het eind moet oordelen zelf niet ooit is gedoopt bij Reuzegom?”
Zo vroeg Van Boxlaer om een reconstructie van de doop en een confrontatieverhoor met meerdere Reuzegommers tegelijk. Er bleken immers tientallen inconsistenties in de verschillende versies van de achttien daders te zitten. In andere zaken met tegenstrijdige verklaringen is het gebruikelijk dat dan een reconstructie gebeurt.(12) Het arrest zegt dat er geen sprake is van schuldig verzuim, aangezien de leden van Reuzegom op tijd hebben ingegrepen zodra ze de ernst van de situatie inzagen. Dat blijkt echter helemaal niet zo vlot te zijn gegaan.
Om 12 uur werden in de WhatsApp-groep van Reuzegom, waar zowel huidige leden als oud-leden in zaten, al foto’s en een bericht gestuurd dat Sanda “rijp was voor de vuilbak”. Uit verschillende verklaringen blijkt dat Sanda iets na 19 uur coördinatiestoornissen begon te krijgen, zijn evenwicht verloor en omviel en niet meer coherent antwoordde. Volgens verschillende versies ging het toen al heel slecht met Sanda. Pas om 21 uur kwam Sanda in het ziekenhuis aan. Er blijkt uit verklaringen ook dat Reuzegommers op verschillende momenten tegenstribbelden om naar het ziekenhuis te gaan. Deze feiten hoopte Van Boxlaer via bijkomende onderzoeksdaden uit te klaren. Waarom werd dat door de nieuwe onderzoeksrechter geweigerd?
5. Waarom werd er geen rekening gehouden met de leugens van de Reuzegommers over de doop in Leuven?
Sanda’s doopritueel begon al in Leuven op 4 december, met het verkopen van bloemen en een cantus waarbij hij en zijn medeschachten extreem veel alcohol moesten drinken. Hij werd ‘s nachts opgesloten op zijn kot, met dichtgeplakte kranen zodat hij geen water kon drinken. Op beelden is te zien hoe Sanda de dag erna amper op zijn benen kon staan en ondersteund moest worden door twee Reuzegommers.
In de voormiddag van 5 december, wanneer de Reuzegommers met Sanda over de parking van de KU Leuven naar de auto lopen om mee naar Vorselaar te rijden, spreekt een professor geneeskunde hen aan. Ze zegt dat Sanda niet oké is, dat hij moet gaan slapen en ze hem niet alleen mogen laten. De Reuzegommers antwoorden haar dat ze bij de studentenkring Medica horen en dat de doop is afgelopen. Een van hen beweert zelfs dat hij een derdejaarsstudent geneeskunde is en al dagdienst op de spoed heeft gedaan. De prof laat de Reuzegommers vertrekken, maar dan moet de grootste beproeving voor Sanda nog beginnen.
De Reuzegommers zijn vrijgesproken voor schuldig verzuim, maar in het arrest houdt die strafbepaling geen rekening met de leugens tegen de prof geneeskunde die hen waarschuwde dat het slecht ging met Sanda. Er werd ook geen confrontatie georganiseerd tussen de professor en de Reuzegommers, die allemaal ontkennen met haar gesproken te hebben. Waarom niet?
6. Waarom werd de rol van oud-Reuzegommers niet onderzocht?
De Hasseltse onderzoeksrechter weigerde ook een lijst met oud-leden van Reuzegom op te vragen. Reuzegom stond nochtans al langer bekend als een studentenclub waar het er fout aan toe ging. “Er is niet gekeken naar wat zich in het verleden al heeft afgespeeld”, zegt advocaat Sven Mary daarover in Humo. In 2009 moesten de Reuzegommers van die tijd een afkoopsom betalen van 400 euro omdat schachten een varkentje moesten opvoeden en dan slachten. Exact hetzelfde bedrag dat de Reuzegommers die verantwoordelijk zijn voor Sanda’s dood als boete kregen…
Er heerste een harde, elitaire cultuur, waarbij de doop elk jaar steeds extremer moest zijn. Schachtentemmer ‘Janker’, die mee de doop van Sanda uitvoerde, werd in die functie verkozen omdat hij van zijn jaar “een gestoord bruut jaar” wilde maken, “voor de elite die wij zijn”.
In de WhatsApp-groep van Reuzegom waren ook oud-leden van de club actief. Zij gaven commentaar op wat er tijdens de doop gebeurde en adviseerden de betrokkenen om berichten, foto’s en video’s te verwijderen van zodra duidelijk werd dat het fout liep. Zij waren ook de eersten die verdwenen uit de groep. Waarom zijn zij nooit bevraagd over – laat staan gestraft voor – hun rol bij het tot stand komen van de toxische cultuur die tot de dood van Sanda Dia heeft geleid en hun rol bij het doen verdwijnen van bewijzen?
7. Waarom werd het gebrek aan medewerking van de Reuzegommers en het feit dat ze hun sporen wisten niet meegenomen in de bepaling van de strafmaat?
De Reuzegommers weigeren tot op vandaag de waarheid te vertellen over meerdere essentiële gebeurtenissen. Het gaat dan, bijvoorbeeld, over wie gelogen heeft tegen de professor geneeskunde of wie de vissaus heeft toegediend die Sanda fataal is geworden. Sanda’s familie zal zo nooit een cruciaal deel van de waarheid weten. De Reuzegommers hebben zich tijdens het proces verontschuldigd bij de familie, maar zeer terecht vraagt Marie Van Steenkiste, de schoonzus van Sanda, zich in De Afspraak af: “Ze zeggen sorry, maar sorry voor wat?”
“Als je verneemt dat je zoon is omgekomen, dan spookt het jaren door je hoofd hoe het precies is gebeurd. Tot in de kleinste details”, schrijft Guillaume Van der Stighelen, die zelf zijn zoon verloor. Maar deze antwoorden blijven de Reuzegommers de familie van Sanda ontzeggen. Ze zwijgen.
De Reuzegommers zijn voor de feiten in Vorselaar vrijgesproken van schuldig verzuim, omdat ze volgens het Hof voldoende hulp hebben geboden toen duidelijk werd dat Sanda's toestand ernstig was. Zouden ze daar ook voor zijn vrijgesproken als de waarheid over de feiten in Leuven naar boven was gekomen?
Het arrest vermeldt het feit dat een van de Reuzegommers opdracht gaf om alles te verwijderen. De WhatsApp-groep van de club werd gewist en het kot van Sanda opgekuist. Zodra de Reuzegommers door hadden dat de doop helemaal fout was afgelopen, deden ze er dus alles aan om hun sporen te wissen. Niet de houding die je verwacht van mensen die berouw tonen en bereid zijn hun verantwoordelijkheid te nemen. Waarom werd daar geen rekening mee gehouden bij het bepalen van de strafmaat?
8. Waarom hield de rechter met zoveel factoren rekening om milde straffen toe te kennen?
De rechter hield wel rekening met heel wat elementen om de Reuzegommers milde straffen te geven, zoals de context van een studentendoop, de duur van het proces en de berichten op sociale media.
Iemand een geblende muis laten drinken, onderplassen in een ijskoude put, dronken voeren en vervolgens de toegang tot water ontzeggen, doorgaan met beproevingen terwijl die persoon nog amper bij bewustzijn is: waarom zou het feit dat die mishandeling zich afspeelt tijdens een studentendoop een reden zijn voor mildere straffen?
Iedereen weet dat het er op studentendopen bij momenten stevig aan toe kan gaan, maar de vernederingen en brutaliteit van Reuzegom zijn werkelijk ongezien. Schachtentemmer Janker gaf zelf aan in zijn motivatie voor zijn functie: “Het mag geen jaar worden zoals in een bso-schooltje met één of andere allochtoon.” Reuzegom weigerde dan ook om het doopcharter van de KU Leuven te ondertekenen, dat dit soort extreme praktijken net moet voorkomen. Het is geen toeval dat het net dan fout gaat. Nee, dit was niet gewoon een studentikoze activiteit.
De lengte van het proces dan. Dat sleepte vier en een half jaar aan, een echte lijdensweg voor de familie en vrienden van Sanda Dia. Terwijl het slachtoffer nog in het ziekenhuis lag, waren de Reuzegommers en hun ouders al aan het overleggen met peperdure advocaten over de zaak die zou komen. Ze rekten de rechtszaak met allerlei procedures en lieten zelfs een onderzoek voeren naar de dokters die zich over Sanda ontfermden. Maar uitgerekend dat ‘tijdsverloop sedert de feiten’ roept de rechter in bij het bepalen van de straf voor de leden van Reuzegom.
Ook de negatieve berichtgeving via de (sociale) media over het proces werd door de rechter in rekening gebracht. Alsof dit de eerste zaak is waarover in de pers en op sociale media wordt geschreven. Alsof ook de familie van Sanda geen bagger over zich heeft gekregen. Waarom zijn al deze zaken voor de Reuzegommers een reden voor mildheid?
9. Waarom en door wie werd beslist dat de boetes van de Reuzegommers niet op het uittreksel van hun strafregister terecht zouden komen?
Het hof van beroep heeft de Reuzegommers veroordeeld tot een werkstraf en een boete. Werkstraffen komen volgens artikel 595 van het Wetboek van Strafvordering nooit op het uittreksel van het strafregister. De logica is dat die net moeten zorgen voor de re-integratie van daders in de samenleving. Maar boetes verschijnen normaal gezien wél op het strafblad, al is dat voor bedragen onder de 500 euro maar voor drie jaar. Dat stond tot voor kort letterlijk op de website over werkstraffen van de FOD Justitie, maar die is enkele weken na het arrest offline gehaald.
“Het arrest is helder: de boetes mogen niet worden losgekoppeld van de werkstraffen, zodat ze op het uittreksel van het strafblad komen te staan”, zegt Sven Mary, advocaat van vader Ousmane Dia in Humo. Toch heeft de ambtenaar van het Centraal Strafregister volgens Mary beslist dat de geldboete de werkstraf volgt. Dat wil zeggen dat de werkstraf de hoofdstraf zou zijn en de geldboete een bijkomende straf, waardoor de boete toch niet op het uittreksel terecht zou komen. Volgens Sven Mary is dat een “eenzijdige interpretatie van de wet en het arrest”.
Daardoor staat er niets op het uittreksel en kunnen de Reuzegommers verder met hun leven, zonder dat toekomstige werkgevers ooit zullen kunnen weten wat ze hebben aangericht. Mary vroeg namens de familie van Sanda nochtans uitdrukkelijk dat dit wel het geval zou zijn, zodat mensen herinnerd zouden worden aan hun daden. Waarom en door wie werd beslist dat die boete niet op het uittreksel van het strafregister zou komen?
10. Waarom worden de namen van de daders niet genoemd in de media?
In tal van rechtszaken komen daders met naam en foto in de media, vaak zelfs nog voor ze veroordeeld zijn. Maar niet zo bij de Reuzegommers: hun identiteit houdt de pers angstvallig geheim. Die houding roept zelfs bij privacy-experts vraagtekens op. “Eens de de rechtbank zegt dat u schuldig bent aan een bepaald iets, vervalt dat recht op anonimiteit”, zegt Matthias Dobbelaere-Welvaert daarover in De Afspraak. “Ik begrijp eigenlijk werkelijk niet waarom de media zo zachtaardig omgaat met de veroordeelden in kwestie. Die mensen hebben op dit moment meer privacy dan de modale burger.”
Waarom wel de namen noemen bij de ene en niet bij de andere? Is de toekomst minder belangrijk voor Amir Bachrouri, de voorzitter van de Vlaamse Jeugdraad, die met naam en foto in de krant verscheen nadat niet hij, maar zijn oom veroordeeld werd?
De identiteit van de daders is in deze zaak net cruciaal om ten volle te begrijpen hoe klassenjustitie in elkaar zit. Hun positie in de samenleving is geen detail. Is dat waarom we niet mogen weten wie ze zijn?
3 https://www.demorgen.be/nieuws/muffins-uit-afvalcontainer-halen-kost-zes-maanden-cel~b5a1803c/
4 cijfers uit Frankrijk toonden aan dat dit bijvoorbeeld het geval is voor daklozen en personen die in het buitenland geboren zijn: https://blogs.mediapart.fr/observatoire-international-des-prisons-section-francaise/blog/160223/la-detention-provisoire-creuset-des-inegalites
5 Professor Kristel Beyens in Podcast, zie ook: https://blogs.mediapart.fr/observatoire-international-des-prisons-section-francaise/blog/160223/la-detention-provisoire-creuset-des-inegalites
6 https://share.belga.press/news/e1d0a106-d8f9-407f-8d63-32153b9575bd
7 https://share.belga.press/news/99ac42ab-62d5-4661-a03d-40fb00e015b3
8 Voor cijfers uit bijvoorbeeld Frankrijk: https://www.inegalites.fr/La-justice-francaise-n-est-pas-juste
9 https://oip.org/analyse/prison-et-pauvrete-un-cercle-vicieux/
10 https://www.standaard.be/cnt/dmf20221226_96489842
